Phong cảnh ruộng bậc thang gần Pokhara, Nepal ( nguồn: Erle Ellis)

Nhóm nghiên cứu liên ngành, bao gồm các nhà khảo cổ học, sinh thái học, nhân chủng học và quản lý bảo tồn, đã tái tạo lại dân số cổ và việc sử dụng đất để cho thấy rằng cách đây 12.000 năm, con người đã định hình lại phần lớn sinh quyển trên cạn.  Nghiên cứu được đứng đầu bởi Giáo sư Nicole Boivin, Giám đốc Khoa Khảo cổ học tại Viện Max Planck về Khoa học Lịch sử con người ở Jena, Đức, nhằm xem xét các tác động của việc sử dụng đất trong quá khứ cho  các nỗ lực bảo tồn đương đại. Dữ liệu của họ thách thức ý tưởng: bảo tồn là trả lại các vùng đất về trạng thái tự nhiên và nguyên sơ của chúng.

Giáo sư Boivin nhận xét: "Phần lớn diện tích đất mà chúng ta coi là 'hoang sơ” ngày nay thực tế đã được định hình bởi hàng thiên niên kỷ hoạt động của con người". "Nhưng không phải tất cả các hoạt động của con người đều 'xấu.' Nghiên cứu của chúng tôi đã phát hiện ra mối tương quan chặt chẽ giữa các khu vực đa dạng sinh học cao và các khu vực do cư dân  Bản địa và truyền thống chiếm đóng một thời gian dài. "
Bắt đầu từ hàng nghìn năm trước, xã hội loài người từ lâu đã định hình lại cảnh quan thông qua các hoạt động đốt cháy, quản lý, nông nghiệp và thuần hóa động thực vật. Những hoạt động này đã làm cho cảnh quan trở nên năng suất hơn cho con người. Nhưng rõ ràng là trong nhiều trường hợp, các hoạt động này đã hỗ trợ mức độ phong phú loài cao và làm phong phú đa dạng sinh học.

Giáo sư Boivin lưu ý "Vấn đề không phải là do con người sử dụng".  "Vấn đề là loại hình sử dụng đất mà chúng ta thấy trong các xã hội công nghiệp hóa - được đặc trưng bởi các hoạt động nông nghiệp không bền vững và việc khai thác và chiếm dụng một cách không kiểm soát”.
Công việc này có ý nghĩa lớn đối với các hoạt động bảo tồn. Thay vì cố gắng trả lại đất đai ở trạng thái 'nguyên sơ' không thể đạt được, các tác giả chứng minh rằng nỗ lực bảo tồn sẽ đạt được nhiều hơn như thế nào bằng cách trao quyền cho các xã hội bản địa và truyền thống cũng như hỗ trợ quản lý hệ sinh thái bền vững cộng đồng, địa phương.

Bằng cách so sánh hàng thiên niên kỷ sử dụng đất toàn cầu với mức độ đa dạng sinh học hiện tại, các nhà khoa học chứng minh di sản văn hóa và thiên nhiên thường song hành với nhau như thế nào. Tác giả chính của nghiên cứu, Giáo sư Erle C. Ellis thuộc Đại học Maryland, Baltimore, tác giả chính của nghiên cứu cho biết: “Bảo tồn có thể gạt hái được nhiều thành công từ việc hợp tác chặt chẽ hơn với các nhà khảo cổ , các nhà nhân chủng học để hiểu được lịch sử lâu dài của các khu vực mà họ đang nghiên cứu.
Giáo sư Boivin khẳng định: “Một số nỗ lực bảo tồn trước đó tập trung vào việc tách  con người khỏi vấn đề  phức tạp đối với bảo vệ cảnh quan thiên nhiên, hoặc để cảnh quan do con người thay đổi trở lại trạng thái nguyên sơ của chúng. "Chúng ta đang tranh cãi về một điều gì đó khác biệt. Chúng ta cần nhận ra  một số hoạt động của  con người - đặc biệt là các hoạt động quản lý đất đai truyền thống hơn mà chúng ta thấy trong hồ sơ khảo cổ hoặc được nhiều cư dân bản địa thực hiện ngày nay – chúng thực sự hỗ trợ đa dạng sinh học.  Vì vậy, chúng ta cần thúc đẩy và đưa nó vào thực tiễn . "
 
Tài liệu tham khảo:
https://www.eurekalert.org/pub_releases/2021-04/mpif-add041521.php
 
Người dịch: Minh Trần.
 
 

Ngày 22/4 tại Hoàng thành Thăng Long, đoàn khai quật Trung tâm Bảo tồn Di sản Thăng Long-Hà Nội và Viện Khảo cổ học công bố nhiều phát hiện mới tại khu vực khai quật rộng gần 1.000m2 phía Đông Bắc của di tích nền điện Kính Thiên.

Nổi bật trong số các phát hiện lần này là chiếc giếng sâu nhất từ trước đến nay mà các nhà khảo cổ tìm được, một chiếc chậu lớn đời Trần miệng rộng 1,2m và một khu mộ đôi bằng gạch.

Nhiều phát hiện quý giá

PGS.TS Tống Trung Tín, Chủ tịch Hội Khảo cổ Việt Nam, cho hay trong lớp cắt dày 3,3m, các nhà khoa học tìm thấy 5 lớp văn hóa chồng lên nhau gồm thời Nguyễn, thời Lê trung hưng, thời Lê sơ, thời Trần, thời Lý và thời kỳ tiền Thăng Long.

Cách di tích Hậu Lâu khoảng 10m về phía Đông Nam, đoàn khảo cổ tìm thấy một chiếc giếng xuất lộ ở độ sâu 1,3m so với mặt đất hiện nay. Giếng có độ sâu gần 7m, là chiếc giếng sâu nhất từng được tìm thấy.

Thân giếng được đào rất rộng, khoảng 3m, đáy lát các phiến đá bằng phẳng, lòng giếng hình tròn, xếp nhiều lớp đá xanh và cuội suối cỡ lớn rất cẩn thận từng lớp, tạo độ bằng phẳng và tính mỹ thuật cao.

“Đây là cách xây dựng quen thuộc của các di tích thời Trần, thế kỷ 13-14. Chúng tôi phỏng đoán giếng nước này được xây dựng để phục vụ điện Cần Chánh, nơi Vua thiết triều hàng ngày,” ông Tín nói.

[Công bố thành tựu nổi bật trong nghiên cứu khảo cổ học tại Việt Nam]

Ông cho biết thêm rằng trong lòng giếng phát hiện tiền đồng “Cảnh Thịnh thông bảo.” Cảnh Thịnh là niên hiệu từ năm 1793 đến năm 1801 của vua Nguyễn Quang Toản (1783-1802), con của Vua Quang Trung-Nguyễn Huệ. Sự xuất hiện của tiền Cảnh Thịnh ở phần đáy cho thấy giai đoạn này giếng chưa bị lấp.

Cũng tại khu vực này, các nhà khảo cổ tìm thấy một chiếc chậu lớn, đường kính 1,2m, cao 55cm, miệng trang trí hoa mai, hoa sen và liên châu. Đây có thể là chiếc chậu đất nung có kích thước lớn nhất còn khá nguyên vẹn, thuộc thời Trần.

PGS.TS Tống Trung Tín thông tin về kết quả khai quật:

"Tại hố sâu nhất của khu di chỉ, đoàn khảo cổ học cũng phát hiện dấu tích nhiều thời kỳ. Ở độ sâu 4,8m, đây là nơi có niên đại phức tạp nhất và khó khai quật nhất," PGS.TS Tống Trung Tín cho biết.

Tại đây, các nhà khảo cổ cũng đã có một phát hiện lớn nhất trong cả quá trình khai quật thời gian qua, đó là 2 mộ táng gạch thời kỳ tiền Thăng Long.

Hai mộ gạch nằm song song theo hướng Đông Bắc, xây theo kiểu cuốn vòm. Trong khu mộ, phát hiện 3 vò gốm và tiền đồng. Đáng tiếc là ở thời kỳ sau này, có một ngòi nước đi qua nên hiện chỉ còn tìm được thành mộ và đáy mộ.

“Đây là khu trung tâm Hoàng thành, chúng tôi tự đặt câu hỏi tại sao lại có mộ táng ở đây, từ đó có thể cho rằng khu mộ này xuất hiện trước khi có Hoàng thành. Khu mộ ở địa tầng sâu nhất cho thấy dấu tích cư trú của con người khá sớm, từ thế kỷ 4-6, trước thời kỳ Đại La,” ông Tín giả định.

Sáng tỏ thêm giá trị của di sản Hoàng thành

Cuộc khai quật năm 2020-2021 đã phát lộ nhiều thông tin mới, góp phần làm sáng tỏ thêm giá trị di tích Hoàng thành Thăng Long qua hàng nghìn năm lịch sử. Trong đó, còn nhiều ẩn số cần thảo luận nghiên cứu thêm, chẳng hạn như một kiến trúc hình tròn rất rộng, có vẻ phổ biến trong kiến trúc đời Trần nhưng hiện nay nhóm các nhà khảo cổ chưa biết đó là gì, có chức năng gì trong khu vực Hoàng thành.

Là người theo đuổi khảo cổ học tại Hoàng thành từ những ngày đầu, PGS.TS Tống Trung Tín khẳng định di tích đang được làm rõ qua từng năm, các nhà khoa học kỳ  vọng sẽ vẽ được toàn bộ mặt bằng Hoàng thành qua các thời kỳ. Tuy nhiên, để tránh việc “thầy bói xem voi,” cần tiếp tục khai quật và tham vấn ý kiến các chuyên gia trong các ngành liên quan.

“Hiện nay chúng tôi ước tính mới khai quật được 7% di tích Hoàng thành, cần tiếp tục nghiên cứu để tiến tới phục dựng một phần nào đó của hoàng cung khi xưa,” ông Tín nói./.

Một số hình ảnh tại khu khai quật:

Việt Nam và Trung Quốc là hai quốc gia đầu tiên ở châu Á sản xuất đồ gốm hoa lam và đồ gốm vẽ nhiều màu. Ý tưởng của phát minh đồ gốm hoa lam được bắt nguồn từ màu men xanh quyến rũ phủ trên những chiếc bình gốm xốp của người Hồi giáo vùng Tây Á mà họ đã đem sang thị trường châu Á qua con đường giao lưu thương mại biển diễn ra từ thời Đường (618-907). Sau đó, người Trung Quốc đã nhập men xanh của người Hồi và dùng nó để vẽ hoa văn trên đồ gốm trước khi phủ men và đem nung, từ đó họ đã sáng chế ra loại gốm hoa lam đầu tiên tại lò Trường Sa (tỉnh Hồ Nam). Nhưng phải đến thời Nguyên (thế kỷ 14), những đồ gốm hoa lam đích thực và hoàn hảo mới được ra đời từ các lò gốm ở vùng Cảnh Đức Trấn (tỉnh Giang Tây) (S.T.Yeo & Jean Martin 1978; Bùi Minh Trí - Kerry Nguyễn Long 2001).
Trong cùng bối cảnh đó, vào cuối thời Trần (đầu thế kỷ 14), lò gốm Thăng Long cũng bắt đầu sản xuất đồ gốm hoa lam, tuy chất lượng của nó chưa thể sánh vai với đồ sứ hoa lam Trung Quốc. Nhưng chỉ một thời gian ngắn sau đó, gốm hoa lam Việt Nam đã nhanh chóng đạt được nhiều thành tựu rất đáng kể. Nó không những được sản xuất rộng rãi cho thị trường nội địa mà còn là mặt hàng xuất khẩu trong cùng bối cảnh với đồ sứ Trung Quốc sang thị trường Đông Nam Á, Đông Á và các nước vùng Tây Á xa xôi. Đặc biệt, từ thế kỷ 15, dưới triều đại Lê sơ (1428-1527), sau khi thoát khỏi ách thống trị của nhà Minh (1407-1427), ngành công nghệ chế tạo gốm Việt Nam thực sự phát triển cả về qui mô và chất lượng sản phẩm. Đây chính là thời kỳ gốm hoa lam Việt Nam thăng hoa, đạt đến đỉnh cao của sự hoàn mỹ cả về hình dáng và hoa văn trang trí (Bùi Minh Trí - Kerry Nguyễn Long 2001).
Trong thời đại hoàng kim đó, đồ gốm hoa lam Việt Nam bắt đầu nâng tầm lên đỉnh cao của sự hoàn hảo bằng phương thức trang trí mới. Đó là việc đưa công nghệ vẽ nhiều màu trên men vào gốm hoa lam, tạo cho đồ gốm hoa lam có nhiều màu sắc hơn, mang vẻ đẹp quyền quý, cao sang hơn mà hiếm có dòng gốm nào có thể sánh được. Những sản phẩm gốm này được xem là một trong những dòng gốm sứ đẹp và quý hiếm, được gọi chung là Gốm vẽ nhiều màu.
Gốm vẽ nhiều màu sử dụng hai loại màu chính là màu vẽ dưới men (men nặng lửa) và màu vẽ trên men (men nhẹ lửa). Màu vẽ dưới men là màu xanh lam được vẽ phác họa lên sản phẩm rồi phủ men, sau đó đưa vào lò nung thành đồ gốm hoa lam. Màu vẽ trên men là những màu được vẽ tiếp ở các phần mẫu phác họa màu lam dưới men trước đó bằng các men màu sắc khác nhau (xanh, đỏ, vàng), sau đó đem nung lần 2 với nhiệt độ thấp để màu bám chặt lên men. Hoa văn màu lam dưới men và các đường nét trang trí nhiều màu trên men được kết hợp tinh tế, hài hòa, tạo thành tác phẩm nghệ thuật hoàn hảo. Từ thành công của phát minh này, các thợ gốm Việt Nam đương thời tiếp tục sáng tạo ra loại gốm vẽ hoàn toàn bằng nhiều màu sắc trên men như lối vẽ trên đồ gốm hoa lam mà không kết hợp với việc vẽ màu xanh lam dưới men. Từ phân tích công nghệ này có thể thấy, gốm vẽ nhiều màu Việt Nam có hai loại chính: Loại thứ nhất là vẽ hoa lam dưới men và vẽ men đỏ, men xanh lục và vàng trên men; Loại thứ hai chỉ vẽ men đỏ, men xanh lục và vàng trên men, không vẽ lam dưới men.
Vì hoa văn màu lam vẽ dưới men và các trang trí trên men dường như hòa hợp lại, tạo vẻ đẹp độc đáo riêng biệt cho loại gốm đặc biệt này nên người Trung Quốc gọi là Doucai (Đấu thái). Người Nhật Bản sử dụng thuật ngữ Iroe (vẽ trên men) để nói đến kỹ thuật vẽ men màu lên trên đồ gốm hoa lam như dòng gốm Kakiemon[1] nổi tiếng. Các học giả phương Tây và châu Âu thường dùng thuật ngữ tiếng Anh là gốm nhiều màu (polychrome) hay vẽ trên men (enamel) khi mô tả các loại gốm vẽ nhiều màu (John Stevenson - John Guy 1997).
Thuật ngữ gốm nhiều màu (polychrome) nêu trên mang tính chất chung chung, chưa phản ánh được bản chất, bao hàm sự lẫn lộn giữa gốm men nhiều màu và gốm vẽ nhiều màu men. Thuật ngữ này chỉ phù hợp khi dùng để phân biệt với loại gốm đơn sắc (monochrome), tức là loại gốm có một màu men (men trắng, men ngọc, men nâu, men vàng). Những đồ gốm được phủ 3 màu men hay 5 màu men được gọi là gốm nhiều màu. Do đó, nếu sử dụng thuật ngữ gốm nhiều màu, ta sẽ không có sự phân biệt về kỹ thuật học cũng như lịch sử ra đời và phát triển của loại gốm phủ nhiều men màu và loại gốm vẽ hoa văn bằng nhiều màu men (hay gọi là gốm vẽ nhiều màu). Theo lịch sử gốm sứ Trung Quốc, thì gốm nhiều màu (tam thái, ngũ thái) đã có từ thời Đường (618-907), nhưng gốm vẽ nhiều màu men (đấu thái) thì đến đời Thành Hóa triều Minh (1465-1487) mới bắt đầu sản xuất tại lò Cảnh Đức Trấn (National Palace Museum 2007: 85-89; Li Zhiyan and Cheng Wen 1996: 71-96). Theo đó, khái niệm gốm nhiều màu ở đây cần hiểu là nói đến những loại gốm được phủ hoặc tô điểm nhiều màu men trên cùng sản phẩm, giống như gốm Trung Quốc thời Đường hay gốm Bát Tràng thời Nguyễn. Gốm vẽ nhiều màu về kỹ thuật và nghệ thuật nó hoàn toàn khác về bản chất so với loại gốm nhiều màu. Bởi trước hết đây là loại gốm được vẽ trang trí hoa văn bằng bút lông và được đưa vào lò nung hai lần chứ không phải là loại gốm được phủ men, nung một lần để tạo thành những mảng màu trang trí.
Làm rõ khái niệm trên chính là để chúng ta có cơ sở khoa học hơn trong việc nghiên cứu đánh giá về thành tựu công nghệ chế tác đồ gốm, cũng như nhận diện rõ hơn về đặc trưng nghệ thuật và lịch sử phát triển đồ gốm Việt Nam.
Gốm vẽ nhiều màu Việt Nam tuy đã được giới thiệu trong một số công trình nghiên cứu, nhưng chưa bao giờ được xem là một dòng gốm riêng biệt mà thường được đặt trong cùng bối cảnh đồ gốm hoa lam. Do đó, sự hiểu biết về lịch sử và sự phát triển của gốm vẽ nhiều màu Việt Nam còn chưa đầy đủ và có rất nhiều hạn chế, đặc biệt là vấn đề kỹ thuật, nghệ thuật, niên đại, nguồn gốc và vai trò của nó trong đời sống văn hóa xã hội đương thời.
Kết quả nghiên cứu đồ gốm khai quật được tại Hoàng thành Thăng Long trong những năm 2002-2004 và 2008-2009 đã cung cấp thêm nhiều tư liệu mới quan trọng, minh chứng thuyết phục về nguồn gốc, niên đại và kỹ thuật sản xuất đồ gốm vẽ nhiều màu Việt Nam. Theo đó, dựa trên kết quả nghiên cứu hệ thống tư liệu từ các sưu tập gốm Việt Nam phát hiện được tại các di tích khảo cổ học hay trong các sưu tập bảo tàng và tư nhân nổi tiếng ở trong và ngoài nước cùng ký sự đương thời, bài viết này sẽ giới thiệu tổng quan về gốm vẽ nhiều màu Việt Nam cùng những phân tích sâu hơn về niên đại, nguồn gốc và những thành tựu nổi bật về công nghệ chế tạo cũng như vai trò của nó trong đời sống văn hóa xã hội đương thời với hy vọng góp phần nâng cao sự hiểu biết về lịch sử và nghệ thuật gốm sứ Việt Nam.
(Than Hang theo Tạp chí KCH số 1/2021)

Ngày 15/4/2021, tại Hà Nội, Cục Thông tin khoa học và công nghệ quốc gia đã tổ chức hội thảo “Chuyển đổi số tạp chí khoa học của Việt Nam” với mong muốn đẩy mạnh quá trình chuyển đổi số của các tạp chí khoa học thông qua nền tảng Tạp chí Khoa học Việt Nam trực tuyến (Vietnam Journals Online-VJOL).
Tham dự hội thảo có ông Trần Đắc Hiến, Cục trưởng Cục Thông tin Khoa học và Công nghệ Quốc gia (sau đây gọi tắt là Cục Thông tin); ông Đào Mạnh Thắng, Phó Cục trưởng Cục Thông tin và gần 200 đại biểu là lãnh đạo của hơn 100 tạp chí khoa học của các Bộ, ngành, Viện Nghiên cứu, các trường đại học và hội nghề nghiệp.
Chuyển đổi số hiện nay đang là yêu cầu cấp thiết đối với các cơ quan tạp chí khoa học của Việt Nam. Trong những năm vừa qua, Cục Thông tin KH&CN quốc gia đã tích cực hỗ trợ các tạp chí khoa học thông qua hệ thống VJOL. Đây là nền tảng số cho phép tổng hợp lưu giữ, giới thiệu thông tin về các bài báo khoa học đã được xuất bản trên giấy của những tạp chí khoa học tự nguyện tham gia cung cấp thông tin trên website VJOL. VJOL cung cấp các công cụ giúp các tạp chí triển khai chuyển đổi số, giúp đơn giản hóa và chuyên nghiệp hóa quá trình biên tập, xuất bản tạp chí trên môi trường xuất bản trực tuyến, đồng thời VJOL là nền tảng hiệu quả giúp tăng cường sự hiện diện và tầm ảnh hưởng của các tạp chí khoa học đối với bạn đọc trong nước và quốc tế, phục vụ cho công tác nghiên cứu, học tập, giảng dạy và tăng cường hội nhập quốc tế về KH&CN. Hiện nay đã có 120 tạp chí khoa học của Việt Nam tham gia đăng tải tạp chí lên website VJOL (http://www.vjol.info.vn).

Hội thảo là cơ hội để đại biểu lắng nghe ý kiến, kinh nghiệm của các chuyên gia liên quan đến định hướng, xu thế xuất bản cũng như cách tiếp cận và ứng dụng chuyển đổi số trong nhiều lĩnh vực khác nhau.

Kết luận tại Hội thảo, ông Trần Đắc Hiến bày tỏ mong muốn qua hội thảo, các tạp chí khoa học nỗ lực hơn nữa cũng như tích cực, chủ động đưa tạp chí kịp thời lên VJOL để chia sẻ với cộng đồng. Tuy nhiên, để đảm bảo VJOL phát triển mạnh hơn nữa, cán bộ kỹ thuật của Cục Thông tin sẵn sàng hỗ trợ đắc lực đối với những tạp chí chưa có đủ nguồn lực và năng lực để đăng ký tham gia VJOL và xây dựng tạp chí khoa học, nhằm đáp ứng được nhu cầu thông tin của bạn đọc đồng thời đáp ứng được yêu cầu về đảm bảo kinh doanh/phát hành ấn phẩm của các đơn vị xuất bản tạp chí.
(Theo https://vista.gov.vn/)