Ở di sản khảo cổ học Vườn Chuối đang có sự chung tay giữa chính quyền, ngành văn hóa, các nhà khoa học, doanh nghiệp cùng phía cộng đồng sở tại. Sự chung tay, phối hợp này đang mở ra một mô hình tốt nhằm bảo đảm cân bằng giữa yêu cầu bảo tồn và phát triển.

Ngày 13-5, tại di chỉ khảo cổ học Vườn Chuối ở thôn Lai Xá (xã Kim Chung, huyện Hoài Đức, Hà Nội) bắt đầu một đợt khai quật mới. Đây là đợt khai quật thứ 10 kể từ lần đầu tiên năm 1969 và sau đợt khai quật gần đây nhất (năm 2019) tròn một năm. Đợt khai quật lần này nhằm mục tiêu hoàn thiện phương án tối ưu để giữ lại một phần và bảo tồn những giá trị quý giá của di chỉ này, từ đó tạo điều kiện để đẩy nhanh tiến độ các công trình xây dựng lớn là đường vành đai 3,5 của thành phố và khu đô thị Kim Chung - Di Trạch đã được doanh nghiệp Viettransimex đầu tư xây dựng từ nhiều năm qua.

Hố khai quật khảo cổ lần thứ 10 ở Vườn Chuối.

Sau thời gian khá dài âm thầm, sau nhiều lần bị xâm hại, mang số phận khá long đong hơn nửa thế kỷ với nhiều lần khai quật được các GS đầu ngành khảo cổ học Việt Nam chủ trì, đến nay những giá trị đặc sắc và độc đáo của khu di chỉ này đã được khẳng định và chính quyền thành phố đã quyết định chọn phương án bảo tồn một phần trên tổng diện tích hơn 19.000 m² của khu di chỉ.

Lần khai quật này, các nhà khảo cổ học đã chọn phương án “khai quật bảo tồn” để làm hiện rõ dòng chảy văn hóa hơn 3.000 năm. Những dấu vết cư trú, sinh hoạt, mai táng… đã chứng minh Lai Xá là một trong số những làng cổ xuất hiện sớm nhất ở vùng Thủ đô ngày nay. Những chứng tích của con người thời sơ sử tại di chỉ này nằm trong những tầng văn hóa kế tiếp liên tục suốt từ văn hóa Đồng Đậu đến văn hóa Đông Sơn (cách ngày nay khoảng 3.500 - 2.000 năm) sẽ được các nhà khảo cổ cẩn trọng bộc lộ và tìm phương án tốt nhất để giữ gìn và giới thiệu với công chúng. Các lớp văn hóa sẽ lộ dần với các di tích, di vật chồng xếp lên nhau từ trên xuống dưới, từ muộn đến sớm. Một nhà trưng bày tại chỗ cũng đã được tính đến trong phương án phát huy giá trị đặc biệt của di chỉ này.

Sau đợt khai quật khảo cổ lần thứ chín (năm 2019), UBND thành phố Hà Nội tạm đưa ra phương án bảo tồn nửa phía đông di chỉ gò Vườn Chuối. Tại đây sẽ khoanh vùng bảo vệ và xây dựng hồ sơ xếp hạng và bảo vệ di tích theo quy định pháp luật về di sản văn hóa. Phần phía tây gò Vườn Chuối nằm trong quy hoạch đường vành đai 3,5 sẽ được tiến hành khai quật, nghiên cứu rồi giải phóng mặt bằng để phục vụ xây dựng. Các di chỉ ở gò Dền Rắn và gò Mỏ Phượng sẽ được tiến hành khai quật nghiên cứu rồi xây dựng khu đô thị. Giải pháp này được đánh giá là vừa chọn được trọng tâm để bảo tồn văn hóa vừa không cản trở xây dựng phát triển.

Sau khi có những quyết định quan trọng này, chính quyền huyện Hoài Đức, xã Kim Chung đã cùng với các chủ đầu tư xây dựng cử lực lượng thực hiện nhiệm vụ khoanh vùng bảo vệ khu di chỉ, phối hợp các nhà khoa học để thống nhất thời gian và những công việc cần thiết khi tiến hành khai quật. Dù việc giãn cách xã hội để phòng, chống dịch Covid-19 có làm gián đoạn tiến độ công việc nhưng sau dịch, guồng máy đã khẩn trương tái khởi động. Đại diện Công ty Viettransimex, chủ đầu tư xây dựng khu đô thị mới Kim Chung - Di Trạch, cũng cho biết: “Thời gian qua, chủ đầu tư đã phối hợp các ban, ngành, chính quyền địa phương và Viện Khảo cổ học để xác định ranh giới cắm mốc khoanh vùng khai quật di chỉ Vườn Chuối; tăng cường tuần tra bảo vệ để không xảy ra việc xâm phạm di chỉ. Chủ đầu tư cam kết sẽ thực hiện theo hướng dẫn của cơ quan chức năng để vừa phát triển vừa bảo tồn di chỉ lịch sử này một cách hài hòa và hiệu quả”.

Cùng với những động thái tích cực từ UBND thành phố, Sở Văn hóa - Thể thao Hà Nội, chính quyền địa phương và sự hợp tác của doanh nghiệp chủ đầu tư, còn có cuộc trưng bày “Đối thoại với Di sản khảo cổ học Vườn Chuối” được nhân dân Lai Xá nỗ lực thực hiện với sự giúp đỡ của Bảo tàng Nhân học (Trường đại học Khoa học xã hội và Nhân văn Hà Nội). Ông Nguyễn Văn Thắng, Giám đốc Bảo tàng Nhiếp ảnh Lai Xá, một thương binh, sau khi giã từ quân ngũ về “nhậm chức” trưởng thôn (năm 2000) đã tiếp xúc và dần say mê với những kết quả khảo cổ học trên quê hương mình. Ông Thắng đã kêu gọi và cùng với nhiều người dân Lai Xá cần mẫn theo chân các nhà khảo cổ để chụp ảnh tư liệu, trân trọng nhặt nhạnh từng hiện vật sót lại trên công trường khai quật, kịp thời báo động, cùng bảo vệ di chỉ trước nạn đào trộm cổ vật và đang ra sức hoàn thành trưng bày “Đối thoại với Di sản khảo cổ học Vườn Chuối” như một tiếng nói tâm nguyện từ phía cộng đồng.

Với những động thái tích cực từ nhiều phía: quyết định bảo vệ kịp thời từ chính quyền, sự nỗ lực cẩn trọng của các nhà khoa học, sự hợp tác của các chủ đầu tư doanh nghiệp và sự chung tay góp cả tình cảm và công sức của cộng đồng người dân Lai Xá, có thể hy vọng nhìn thấy một hình mẫu mà ở đó bảo tồn văn hóa đã “hòa thuận” với sự phát triển của đô thị hiện đại.

Bài: Ngữ Thiên; Ảnh: Nguyễn Thơ Đình

Tài nguyên di sản khảo cổ học của Việt Nam đa dạng về thể loại, giàu có về số lượng, mang nhiều tiềm năng để phát huy giá trị. Việt Nam có nhiều di sản khảo cổ học đã được UNESCO công nhận là Di sản văn hóa thế giới như: Khu di tích trung tâm Hoàng thành Thăng Long (Hà Nội); khu di tích Thành Nhà Hồ (Thanh Hóa); Thánh địa Mỹ Sơn (Quảng Nam)... Nhờ công sức miệt mài của nhiều thế hệ các nhà khảo cổ học Việt Nam, kho tàng di sản này ngày càng phong phú hơn. Đến nay, đã có tới hàng trăm di tích khảo cổ học, hàng trăm triệu di vật là những hiện vật gốc chứng minh quá trình phát triển liên tục của những cư dân bản địa qua các giai đoạn lịch sử của người Việt Nam. Nhiều tàu đắm được phát hiện, khai quật trong vùng biển thuộc chủ quyền Việt Nam: Cù Lao Chàm (Hội An, Quảng Nam); Hòn Cau (Côn Đảo, Bà Rịa-Vũng Tàu); Hòn Dầm (Phú Quốc, Kiên Giang); ở Quảng Ngãi, Bình Thuận, Cà Mau… đã cho phác thảo về các tuyến đường giao thương quốc tế qua vùng biển Việt Nam.

Di tích bãi cọc Cao Quỳ được quy hoạch bảo tồn và phát huy giá trị.Ảnh: QUANG HIẾU.

Di sản khảo cổ học là một nguồn văn hóa mong manh và không tái sinh được. Khi một di tích khảo cổ được khai quật cũng đồng nghĩa nó sẽ bị phá hủy. Trong quá trình đô thị hóa diễn ra với tốc độ (có thể coi là) rất nhanh như hiện nay, di sản khảo cổ học đang phải đối mặt với nhiều thách thức: Sự bất cập khi thực thi Luật Di sản văn hóa, sự thiếu đồng bộ và nhất quán trong quản lý, nghiên cứu và bảo tồn. Ở nhiều địa phương, di sản khảo cổ học chưa được quan tâm. Việc sử dụng quỹ đất trong xây dựng các công trình, dù được quy định chặt chẽ trong Luật Di sản văn hóa để giảm thiểu việc hủy hoại nguồn tài nguyên di sản khảo cổ học nhưng việc tuân thủ và thực thi không đồng bộ.

Trường hợp Di chỉ Vườn Chuối (Hoài Đức, Hà Nội) bị xâm hại nặng nề do nạn đào trộm cổ vật và nguy cơ bị xóa sổ bởi các dự án làm đường và xây khu đô thị là ví dụ điển hình. Ngay cả những di sản khảo cổ học nổi tiếng, có giá trị đặc biệt quan trọng, được xếp hạng cấp quốc gia cũng đối mặt với tình trạng bị xuống cấp. Điển hình như Di tích khảo cổ học Đồng Đậu (Vĩnh Phúc). Đây được coi là khu di tích khảo cổ học quan trọng của quốc gia, nhưng do việc quản lý theo kiểu “cha chung không ai khóc” mà khu đất nằm trong quy hoạch xây dựng khu di tích rộng 4,2ha đã bị một số người dân tự ý lấn chiếm, trồng cây, ảnh hưởng lớn đến các điểm khai quật. Di tích khảo cổ học cấp quốc gia Đông Sơn (Thanh Hóa) sau khi khai quật đã được giữ lại làm khu trưng bày ngoài trời, có mái che để phục vụ nhu cầu tham quan, nghiên cứu, học tập. Tuy nhiên, việc bảo quản ngày càng bộc lộ nhiều bất cập vì khi được khai quật phát lộ, sự thay đổi môi trường, nhiệt độ, độ ẩm, tác động của mưa nắng, nấm mốc đã ảnh hưởng nghiêm trọng đến sự bền vững của di tích, di vật, địa tầng... khiến di tích xuống cấp nhanh chóng.

Đừng để di sản khảo cổ bị lãng quên

Để bảo quản được một di sản khảo cổ học cần nguồn kinh phí thường xuyên của địa phương trong khi nguồn thu trực tiếp từ di sản khảo cổ học lại hầu như không có. Đây là một trong những nguyên nhân khiến di sản khảo cổ học bị coi là kém hấp dẫn hơn so với các loại hình di sản văn hóa khác. Các di tích lịch sử, danh lam thắng cảnh, các di sản văn hóa phi vật thể… đều có nguồn thu thường xuyên hàng năm từ các hoạt động du lịch. Trong khi đó, do đặc thù của loại hình di sản khảo cổ học rất dễ bị ảnh hưởng bởi các tác nhân bên ngoài: Môi trường, khí hậu, thời tiết, con người… nên việc bảo tồn và phát huy giá trị của loại hình di sản này cần đầu tư về vật chất và nhân lực lớn gấp nhiều lần so với các loại hình di sản vật thể khác. Điều này, dẫn đến việc nhiều địa phương đã chọn phương án phát triển và “hy sinh” di sản khảo cổ học.

Câu hỏi làm sao để vừa bảo vệ được di sản khảo cổ học mà không cản trở tới sự phát triển chung của kinh tế-xã hội luôn chờ được giải đáp. Phần lớn di tích khảo cổ học sau khi được khai quật, nghiên cứu thì toàn bộ di vật được chuyển về các bảo tàng để giải phóng mặt bằng, trả lại cho các dự án xây dựng. Nếu có được địa phương xếp hạng di tích và giữ lại bảo tồn sau khi được thám sát khai quật và nghiên cứu thì qua thời gian, các di sản khảo cổ học cũng bị xuống cấp, xâm phạm và dần chìm vào quên lãng. Như trường hợp Di tích tháp Chăm Phong Lệ (Đà Nẵng). Di tích đền tháp được đánh giá có quy mô lớn nhất miền Trung với niên đại gần 1.000 năm tuổi, có thể góp phần tìm hiểu về hệ thống di tích đền tháp Champa, tuy nhiên, sau gần 10 năm kể từ khi phát hiện, di tích này vẫn chưa được xếp hạng, các hố thám sát đã bị sụt lún nghiêm trọng, hiện vật bị phong hóa nằm vương vãi trên mặt đất...

Trái ngược với trường hợp Di tích tháp Chăm Phong, sau khi phát hiện hệ thống bãi cọc trên cánh đồng Cao Quỳ (Thủy Nguyên, Hải Phòng), chính quyền, cơ quan quản lý các cấp, các ngành khẩn trương vào cuộc khiến Di tích bãi cọc Cao Quỳ ngay sau khi xuất lộ đã được khai quật nghiên cứu trên diện rộng. Các biện pháp bảo vệ đã nhanh chóng tiến hành; hoàn thiện Dự án tuyến đường vào và khu bảo tồn nhằm phát huy giá trị của di sản khảo cổ học đặc biệt này. Đây được là tín hiệu đáng mừng về ý thức bảo tồn, phát huy giá trị di sản khảo cổ học trong tương lai.

TS NGUYỄN ANH THƯ