Một di tích quan trọng thời “tiền Đông Sơn”

Thời gian vừa qua dư luận đã ngạc nhiên xôn xao biết đến giá trị đặc biệt của di chỉ khảo cổ học Vườn Chuối (thôn Lai Xá, xã Kim Chung, Hoài Đức, Hà Nội). Khu di chỉ này đang đứng trước áp lực giải phóng mặt bằng cho các công trình xây dựng cũng đặt ra yêu cầu cấp thiết có một phương án hài hòa giữa bảo tồn và phát triển. Nhưng ít người biết Hà Nội còn có nhiều khu di chỉ khảo cổ học khác, quý giá nhưng đã bị lãng quên. Di chỉ khảo cổ học Thành Dền (thôn Phú Mỹ, xã Tự Lập, Mê Linh, Hà Nội) là một thí dụ tiêu biểu.

Thành Dền có nhiều tên gọi khác nhau như Thành Cự Triền, Thành Trại hay Thành Cờ, tương truyền là nơi xưa kia Hai Bà Trưng cho đắp thành chống lại quân Nam Hán. Đã qua ba lần thám sát, bảy lần khai quật với tổng diện tích 559,5 m2 trong những năm từ 1972 - 2013, các nhà khoa học đã xác định khu vực di tích có diện tích rộng hơn 40.000 m2, và tìm thấy các sưu tập hiện vật đồ đồng, đá, gốm, xương có số lượng phong phú, các loại hình di tích độc đáo như những hố đất đen, vết tích bếp, vết tích lò đúc đồng, mộ táng, cụm gốm, cụm đất nung… mang đặc trưng điển hình của văn hóa Đồng Đậu (3.500 - 2.900 năm cách ngày nay). Đáng chú ý, tại Thành Dền đã phát hiện được dấu tích của chín lò nấu kim loại đắp bằng đất sét còn khá nguyên vẹn, số lượng lớn di vật là khuôn đúc, mảnh khuôn đúc, lõi khuôn, mảnh gốm vụn dính xỉ đồng, mảnh nồi nấu đồng, đồ đồng, các cục xỉ đồng là phế phẩm của quá trình luyện kim. Đây là những minh chứng chắc chắn về sự phát triển của một cơ sở chế tác đồ đồng quy mô lớn ở Thành Dền. Cho tới nay, đã xác định được 15 địa điểm khảo cổ văn hóa Đồng Đậu có chứa các vết tích liên quan tới hoạt động đúc đồng trong giai đoạn Đồng Đậu, nhưng ở Thành Dền vết tích dày đặc về mật độ và phong phú về loại hình nhất. Người thợ đúc Thành Dền đã hoàn toàn làm chủ được công nghệ kỹ thuật, trình độ đúc đồng điêu luyện, quy mô hoạt động sản xuất đã mở rộng, thu hút đông nhân lực tham gia. Cùng với chứng tích của nghề nông trồng lúa nước, những dấu tích về nghề luyện kim đồng và chế tác đồng, những ngành nghề thủ công nghiệp với trình độ chuyên môn hóa cao được tìm thấy ở Thành Dền là minh chứng cho sự phát triển kinh tế, xã hội, văn hóa của những cộng đồng cư dân cổ ở khu vực Hà Nội ngày nay. Rộng hơn, có thể khẳng định Thành Dền là một trong những di tích quan trọng nhất thuộc giai đoạn tiền Đông Sơn ở châu thổ sông Hồng.

Mặc dù mang nhiều giá trị khoa học, văn hóa nhưng cho đến nay di chỉ Thành Dền vẫn nằm ngoài tất cả những danh sách di tích, di chỉ cần bảo vệ. Đơn giản vì nó chưa được xếp hạng nên không được bảo vệ bằng luật. Thành Dền và nhiều di chỉ khảo cổ học khác còn chờ một quy hoạch (để bảo vệ) khảo cổ học của Hà Nội.

Trong khi chờ đợi, di chỉ Thành Dền đang đứng trước nguy cơ bị xâm hại do hoạt động canh tác nông nghiệp. Trở lại khảo sát Thành Dền giữa tháng 8-2020, GS khảo cổ học Lâm Mỹ Dung (Khoa Lịch sử, Trường ĐH Khoa học Xã hội và Nhân văn, ĐH Quốc gia Hà Nội) trăn trở: “Nếu không có biện pháp kịp thời can thiệp thì chẳng bao lâu, chứng tích quan trọng nhất về một trung tâm/làng đúc đồng lớn nhất châu thổ Bắc Bộ sẽ chỉ còn trong hồ sơ và ký ức của các nhà khoa học”. 

Cần sớm có quy hoạch khảo cổ học Hà Nội 

Phía dưới Hà Nội hôm nay còn là cả một “Thăng Long - Hà Nội trong lòng đất”. Một nhà khảo cổ học nói vui (mà thật): “Cả Hà Nội là một bảo tàng lớn. Ở Hà Nội đào ở đâu cũng có thể thấy công trình khảo cổ, cũng có thể gặp hiện vật khảo cổ...”. Đó là “mối nguy” cho các nhà quản lý, các nhà xây dựng khi các di sản có thể sẽ “kìm chân” các dự án. Dường như các nhà khảo cổ học, các nhà văn hóa đang ở vị thế “đối đầu” (!) với các nhà đầu tư xây dựng, thậm chí cả các nhà quản lý khi thực hiện các dự án? 

Từ trường hợp di chỉ Vườn Chuối và Thành Dền, có thể nhìn thấy sự thiếu đồng bộ và nhất quán về quản lý, nghiên cứu và bảo tồn, chưa có quy hoạch khảo cổ học khi quá trình đô thị hóa, hiện đại hóa nông thôn ngày càng nhanh và mạnh đang gây nên nhiều hệ lụy và mất mát lớn cho di sản. Chính vì vậy, việc gấp cần kíp hiện nay là Hà Nội phải tiến hành xây dựng Quy hoạch khảo cổ học, trong đó xác định (tương đối) những khu vực nào có các di tích dày đặc và quan trọng, khu vực nào có mật độ di tích vừa phải, khu vực nào không có di tích. Quy hoạch đó phải được chính thức hóa về mặt Nhà nước, được phê duyệt, công bố bởi các cấp có thẩm quyền. Khi đã có một quy hoạch bảo tồn trên cơ sở thăm dò và khảo sát về khảo cổ học, chúng ta có thể đưa ra được những phương án tối ưu để bảo đảm phát triển đồng thời vẫn bảo tồn được tối đa các di sản, di tích, di vật. Và cũng cần lưu ý bảo vệ, bảo tồn không chỉ những di tích đã được xếp hạng mà phải chú ý đến cả những di tích chưa được (kịp) xếp hạng.

Quy mô lớn cho giả thiết về một khu trị sở cấp cao

Xã Gia Thủy (thuộc huyện Nho Quan, Ninh Bình) là vùng đất trũng, được bao bọc bởi sông Bôi ở phía đông và sông Đập ở phía tây. Dân cư khu vực này sống trên các gò, mô đất cao, chung quanh là các đầm, ao, ruộng trũng ngập nước. Khi chưa có đê Hoàng Long, mùa lũ nước đổ về gây ngập lụt nhưng rút nhanh, đồng ruộng được bồi đắp phù sa, thuận lợi cho việc canh tác nông nghiệp.

Từ năm 2002, ở thôn Mỹ Hạ (xã Gia Thủy) đã phát hiện dấu hiệu di tích mộ gạch và nền móng kiến trúc cổ. Cuối tháng 12-2019, một kiến trúc gạch cổ lại được phát hiện khi đào móng xây dựng phòng học trong khuôn viên trường tiểu học xã Gia Thủy. Từ đây, xuất hiện những lời đồn đoán trong nhân dân địa phương cho rằng, khu vực này có mộ vua Đinh Tiên Hoàng (!).

Tháng 2-2020, Bảo tàng Ninh Bình đã tiến hành khai quật khẩn cấp ngôi mộ gạch đó, nghiên cứu, xử lý và công bố kết quả nghiên cứu để loại trừ những tin đồn gây hoang mang dư luận. Các nhà khảo cổ học đã xác định đây là một ngôi mộ gạch có niên đại thế kỷ 3 sau Công nguyên. Mộ đã nhiều lần bị xâm phạm nhưng vẫn tìm thấy trong mộ nhiều hiện vật tùy táng như: gương đồng, chậu đồng, hạt cườm bằng vàng, bằng đá ngọc và nhiều đồ gốm men, đồ sành. Sau khi khai quật, những hiện vật đã được chuyển về bảo quản, trưng bày tại Bảo tàng Ninh Bình.

Trong tháng 8-2020, tại khuôn viên Trường tiểu học Gia Thủy, các nhà khoa học đã thăm dò, khai quật khảo cổ học với tổng diện tích 130 m2, phát hiện một ngôi mộ gạch có quy mô khá lớn: chiều dài 8,46m, gồm ba gian, chiều rộng lớn nhất là 3,5m. Đã tìm thấy nhiều đồ tùy táng trong mộ gồm gương đồng, hạt chuỗi, đồ đá trang sức và nhiều đồ gia dụng làm từ gốm men, đồ sành. Đặc biệt, nhóm đồ gốm men trong mộ hầu hết đều là những bản mô phỏng của các loại đồ đồng thời Đông Hán (Trung Quốc) như thống có nắp đậy, bình tỳ bà, tô có chân cao, chén hình bầu dục có tai (nhĩ bôi)... Cấu trúc xây dựng mộ gạch với nhiều phòng (thất) mang phong cách mộ táng của tầng lớp quan lại quý tộc thời Bắc thuộc; gạch xây mộ có các đồ án hoa văn trang trí ô trám đơn, ô trám lồng, xương cá, đồng tiền... cùng đồ tùy táng mang ảnh hưởng của nhóm đồ đồng giai đoạn Đông Hán,... cho phép sơ bộ nhận định ngôi mộ có niên đại thế kỷ 1 - 3 sau Công nguyên. Đây cũng là ngôi mộ có kích thước lớn và có bộ hiện vật tùy táng gốm sứ đầy đủ nhất được phát hiện ở Ninh Bình từ trước đến nay. 

Các nhà khoa học nghe báo cáo kết quả khai quật khảo cổ học tại Gia Thủy.

Mộ gạch phát hiện tại xã Gia Thủy có hình dạng, quy mô và cấu trúc tương tự những ngôi mộ gạch đã được tìm thấy ở Thuận Thành (Bắc Ninh), Quảng Yên (Quảng Ninh), Quốc Oai (Hà Nội), Kim Thành (Hải Dương) - là nơi có những trị sở lớn của chính quyền đô hộ thời Bắc thuộc. Dựa vào quy mô xây dựng to lớn và lượng đồ tùy táng phong phú, có thể dự đoán chủ nhân của ngôi mộ này là quan lại cấp cao trong xã hội đương thời.

Ngoài hai ngôi mộ gạch đã được khai quật trong tháng 2 và tháng 8-2020, người dân ở khu vực này còn cung cấp thông tin cho biết còn nhiều ngôi mộ gạch khác, cho phép nhận định trên địa bàn các xã Gia Thủy, Gia Lâm, Gia Tường (Nho Quan) và Liên Sơn (Gia Viễn) đã tồn tại một hệ thống mộ gạch có niên đại những thế kỷ đầu Công nguyên, có thể đặt ra giả thiết rằng thời Bắc thuộc ở vùng Ninh Bình ngày nay đã từng có một trị sở quy mô, với những quan lại cấp cao.

Nhiều liên quan đến Đinh Bộ Lĩnh và thời kỳ “tiền Hoa Lư”

Một hố khai quật khảo cổ học diện tích 120m² tại đình Mỹ Hạ (xã Gia Thủy) thờ Đinh Tiên Hoàng và Thái hậu Dương Vân Nga đã phát hiện một mặt bằng kiến trúc thờ tự có quy mô khá lớn. Bên cạnh việc khai quật nghiên cứu khảo cổ học, các nhà khoa học còn tiến hành điều tra điền dã để thu thập tư liệu lịch sử văn hóa - nhân học - Hán Nôm tại tại sáu xã: Gia Thủy, Gia Sơn, Gia Lâm, Gia Tường (Nho Quan), Gia Hưng và Liên Sơn (Gia Viễn). Những kết quả điều tra đã ghi nhận những chứng tích lịch sử và văn hóa dân gian liên quan đến Đinh Bộ Lĩnh và nhà Đinh.

Đây là vùng đất có bề dày lịch sử văn hóa, có nhiều liên quan tới quê hương, thời niên thiếu của Đinh Bộ Lĩnh và sau này còn là căn cứ quân sự, có quan hệ mật thiết với kinh đô Hoa Lư. Ở đây còn nhiều dấu tích, địa danh gắn với các sự tích truyền thuyết liên quan đến thân thế và hành trạng lúc thiếu thời của vua Đinh Tiên Hoàng như: miếu Long Viên, giếng Ngọc, đền Cầu Mổ, đình Mỹ Hạ, đồi Họ, nội Cầu, nội Rốn Chiêng, nội Chòi, nội Nắm Cơm, nội Bàn Cờ, bến Ngự Dội, đồng Quân, vườn Kiệu, rừng Am…

Các di tích liên quan đến Đinh Bộ Lĩnh xuất hiện nhiều nhất ở Gia Thủy (sáu điểm) và lan dần theo hướng về phía hạ lưu sông Bôi. Dấu ấn của Nho, Phật, Đạo hòa cùng tín ngưỡng dân gian của cư dân địa phương qua việc thờ tự ở các di tích đình, đền, chùa, miếu thể hiện rõ sự hỗn dung văn hóa tại khu vực này.

Những kết quả nghiên cứu đã góp phần làm rõ hơn những đường nét lịch sử - văn hóa, vai trò và vị thế của vùng đất Gia Thủy trong vùng tam giác Nho Quan, Gia Viễn, Hoa Lư trong thời kỳ “tiền Hoa Lư” - khoảng 10 thế kỷ đầu Công nguyên. Các di tích đã thăm dò khai quật tại xã Gia Thủy đang đợi những kế hoạch phát huy giá trị trong tương lai, trước mắt cần khoanh vùng, bảo tồn để tránh tình trạng bị xâm hại bởi quá trình xây dựng các công trình dân dụng của người dân hoặc nạn đào trộm cổ vật.