Hội thảo do bộ môn Khảo cổ học khoa Lịch sử và Trung tâm Hỗ trợ Nghiên cứu châu Á (ĐH Quốc gia Hà Nội), tổ chức tại Hà Nội trong hai ngày 7/5 và 8/5/2015. Trong đó ngày 7/5/2015 tổ chức Hội thảo tại phòng 701 nhà E Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn Hà Nội. Ngày 8/5/2015 tổ chức đi khảo sát di tích bãi cọc Bạch Đằng (Quảng Yên, Quảng Ninh). Hội thảo quy tụ 29 tham luận của các chuyên gia trong các lĩnh vực khảo cổ học, lịch sử, văn hóa, kỹ thuật… với 3 nội dung chính: Quá trình chiếm lĩnh và khai thác các vùng biển đảo Việt Nam; Kết quả nghiên cứu khảo cổ học biển đảo Việt Nam; Ứng dụng một số lý thuyết và phương pháp trong nghiên cứu và khai thác di sản khảo cổ học biển đảo Việt Nam.

Các cuộc khai quật các di tích trên các đảo ven bờ, Trường Sa và các tàu đắm từ thập niên 90 (thế kỷ XX) trong vùng biển Việt Nam chính là những bước đi đầu trong việc nghiên cứu khảo cổ học biển đảo Việt Nam. Khảo cổ học biển đảo nên được hiểu là nghiên cứu các di tích khảo cổ học dưới nước, các vùng ven biển và các đảo.

Gắn với biển đảo, những thành tựu khảo cổ học nổi bật nhất của Việt Nam trong thời gian qua chủ yếu vẫn là các đợt trục vớt cổ vật của xác tàu đắm tại Sa Huỳnh, Cù Lao Chàm, Vũng Tàu... và việc tìm thấy hàng loạt di vật thời Trần, Lê, Nguyễn tại các đảo thuộc quần đảo Trường Sa. Tuy nhiên, trên thực tế, việc trục vớt cổ vật hầu hết đều thực hiện theo hình thức liên kết và sử dụng kỹ thuật, kinh phí của đối tác (đa phần là các công ty nước ngoài). Còn lại, việc khai quật trên các đảo xa bờ gặp rất nhiều khó khăn cả về mặt kinh phí và chủ trương.

Các đại biểu trao đổi tại Hội thảo (Ảnh: Hoàng Diệp)

"Với đường bờ biển dài và gần 1 triệu km2 mặt biển, tiềm năng của khảo cổ biển đảo Việt Nam là vô cùng lớn" – PGS.TS Lâm Mỹ Dung (ĐH Quốc gia HN) - chia sẻ. Tuy nhiên, với một quốc gia đang phát triển, khó khăn chính của chúng ta là những đòi hỏi đầu tư khổng lồ về kỹ thuật, phương tiện và đào tạo chuyên gia trong lĩnh vực này. TS Lê Thị Liên cho biết “Chi phí cho nghiên cứu khảo cổ học dưới nước gấp khoảng 6 lần so với một cuộc nghiên cứu khảo cổ tương tự trên đất liền”.

Năm 2013, với việc thành lập Phòng Khảo cổ học dưới nước tại Viện Khảo cổ Việt Nam, chuyên ngành này mới thoát khỏi tình trạng "ba không" (không chuyên gia, không máy móc và không kinh phí). Tuy vậy từ khi thành lập đến nay, các trang thiết bị chuyên biệt để nghiên cứu khảo cổ học dưới nước của Phòng Khảo cổ học dưới nước hầu như không có gì.

Các đại biểu tham dự Hội thảo (Ảnh: Hoàng Diệp)

Trong bối cảnh ấy, các bước đi trong lĩnh vực khảo cổ biển đảo của Trung Quốc khiến những chuyên gia Việt Nam rất lo lắng. Cụ thể đến nay, quốc gia này đã có đội ngũ 710 chuyên gia lặn, đã thành lập bảo tàng Con đường Tơ lụa trên biển tại Quảng Đông, đã có các cơ quan nghiên cứu đặc thù tại 10 tỉnh ven biển.

Đặc biệt, theo TS Trương Minh Huy Vũ (Đại học Khoa học Xã hội & Nhân văn TP.HCM), tất cả các kết quả nghiên cứu đều được truyền thông theo hướng phục vụ cho những lập luận nhằm thiết lập cái gọi là "Di sản Con đường Tơ lụa trên biển" bao trùm phần lớn biển Đông. Trung Quốc chủ trương dần thay đổi nhận thức bằng các hoạt động thực tiễn.

"Trong bối cảnh này, có lẽ chúng ta rất nên chú trọng tới việc liên kết với nhiều quốc gia khác để đưa ra những nghiên cứu chính xác, nhằm đưa ra các hiểu biết khách quan trong học thuật. Bên cạnh đó cần có sự liên kết các đơn vị có thế mạnh trong nước về tàu thuyền, lặn, thiết bị dưới nước… để có thể dần tự chủ về nguồn lực tại chỗ" - TS Vũ nói.

Theo TS Lê Thị Liên (Viện Khảo cổ học), để có một trung tâm khảo cổ học dưới nước hiệu quả, các học giả quốc tế đã tư vấn giải pháp trước mắt: Việt Nam cần tổ chức đào tạo bài bản và đưa đi tập huấn thường xuyên tại nước ngoài để sớm có được những chuyên gia ở trình độ đại học, hoặc sau đại học về khảo cổ dưới nước. Có nghĩa, không thể muộn hơn nữa, một kế hoạch về thời gian, kinh phí, con người và bộ máy vận hành cần được xây dựng ngay. Ngành khảo cổ học biển đảo của Việt Nam cần sớm vượt qua giai đoạn "khởi động" để bắt đầu lộ trình của mình.

Hội thảo thống nhất cần có kiến nghị thúc đẩy nghiên cứu khảo cổ học biển đảo, chiến lược tuyên truyền về chủ quyền biển đảo gửi Hội đồng tư vấn chính sách. Bộ môn Khảo cổ học tiến hành mở chuyên đề giảng dạy về khảo cổ học biển đảo tại trường Đại học Quốc gia Hà Nội.

Josdar

Người đứng đầu Cơ quan Khảo cổ học Nepal cho biết số di sản bị phá hủy là 200. Quá trình khôi phục đang được tiến hành nhưng phải mất nhiều năm cùng hàng triệu USD mới có thể hoàn thành.

Trận động đất khủng khiếp không chỉ sát hại hàng nghìn người mà còn phá hủy nghiêm trọng rất nhiều di sản văn hóa vô giá của đất nước Nepal.

Tòa tháp 9 tầng Dharahara, một địa điểm cực kỳ nổi tiếng ở quảng trường Durbar với cầu thang xoắn ốc 200 bậc đã sụp đổ chỉ còn trơ móng.

Di tích bị đổ nát hoàn toàn

“Tôi mới mua vé để tham quan tháp hôm qua và ở bên ngoài tầng dưới thì thấy mặt đất rung chuyển” - AFP dẫn lời anh Dharmu Subedi, 36 tuổi, kể lại trên giường bệnh - Chỉ trong vài phút, tòa tháp Dharahara sụp đổ hoàn toàn với khoảng 100 người ở trong đó”.

UNESCO hiện đang xác định thông tin về quy mô thiệt hại, bao gồm các quảng trường cổ ở thành phố Lalitpur và Bhaktapur, cũng như thủ đô Kathmandu.

“Chúng tôi biết các quảng trường lịch sử ở Kathmandu, Lalitpur và Bhaktapur đều hư hại nghiêm trọng” - ông Christian Manhart, đại diện UNESCO ở Nepal, cho biết.

“Hai ngôi đền cổ ở Patan sụp đổ hoàn toàn và quảng trường Durbar ở Kathmandu đang trong tình trạng vô cùng tồi tệ. Hiện tại chúng tôi đang đánh giá tình hình. Mọi cơ quan của Liên Hiệp Quốc đã nhận được yêu cầu hỗ trợ từ phía chính phủ Nepal” - ông Manhart khẳng định.

Văn phòng UNESCO đang nỗ lực tìm hiểu xem khu Lumbini, được xem là nơi Đức Phật sinh thành hơn 2.600 năm trước đây, hiện là một di sản văn hóa thế giới, có bị hư hại hay không. Địa điểm này cách Kathmandu khoảng 280 km.

Chuyên gia khảo cổ P.D. Balaji bi quan dự báo Nepal rất khó khôi phục lại các di sản văn hóa vô giá này bởi mức độ thiệt hại là quá nặng nề.

Josdar (tổng hợp)

Địa điểm Thạch Lạc đã trải qua nhiều lần khai quật vào những năm 1963-1964; 2002; 2003-2004; 2005; 2014. Nhiều cơ quan tham gia khai quật Viện Khảo cổ học, Bảo tàng Lịch sử Quốc gia và Trường Đại học KHXH & NV, ĐHQG Hà Nội ...

Kết quả xác định đây là địa điểm cư trú cồn sò điệp, có mộ táng chôn vào nơi cư trú. Thạch Lạc cùng với một số địa điểm cồn sò điệp huyện Thạch Hà tạo thành loại hình Thạch Lạc của văn hoá Bàu Tró, nền văn hoá khảo cổ phân bố ở vùng núi phía tây Nghệ An Hà Tĩnh, tây Quảng Bình và dải đồng bằng ven biển vùng Nghệ An, Hà Tĩnh đến bắc Quảng Bình-Quảng Trị-Thừa Thiên Huế., niên đại 4000-3.500 năm cách ngày nay.

Hố khai quật năm 2015 rộng 20m2 (4x5m) mở gần hố thám sát 1 của Viện Khảo cổ học năm 2014.

Cơ quan khai quật: Bộ môn Khảo cổ học, Trường ĐHKHXH & NV, Đại học Quốc gia Hà Nội; Khoa Khảo cổ, Đại học Quốc gia Úc, Bảo tàng tỉnh Hà Tĩnh

Phụ trách khai quật: PGS.TS. Lâm Thị Mỹ Dung (chủ trì); PGS.TS. Philip Piper; GV. Nguyễn Chiều

Cố vấn: GS. Peter Bellwood

Thành viên tham gia ngoài những người làm khảo cổ học Việt Nam ở Hà Nội và Hà Tĩnh, Huế, Long An còn có các chuyên gia cổ động vật học, cổ thực vật học, địa khảo cổ học và cổ môi trường học của Đại học Quốc gia Úc.

Thời gian: Tháng 3, 4 và 5 năm 2015.

Mục đích và chủ thể nghiên cứu: Quá trình thành tạo của di tích, môi trường sống, tác động qua lại giữa con người với môi trường, phương thức kiếm sống; diễn biến văn hoá theo thời gian từ sớm đến muộn, mối quan hệ Thạch Lạc với những di tích đồng đại/lịch đại khác...chú trọng không chỉ địa tầng các giai đoạn sinh sống của con người, diễn biến loại hình công cụ, dụng cụ gốm đá, xương...của các cộng đồng người cổ theo thời gian mà còn cách thức, mức độ khai thác tự nhiên, loại thức ăn khai thác từ tự nhiên, chiến lược kiếm sống, sự thay đổi của phương thức kiếm sống, dấu hiệu của sản xuất (?)... qua thời gian, tốc độ/mức độ biến đổi của môi trường sinh thái....và ảnh hưởng tới tính chất cư trú của con người ở địa điểm này... bằng cách áp dụng các phương pháp khảo cổ học truyền thống và ứng dụng khoa học kỹ thuật hiện đại.

Phương pháp: Dựa vào địa tầng đã xuất lộ từ những lần khai quật trước, những người khai quật lần này đã đào theo lớp đất văn hoá được thành tạo trên một địa hình không bằng phẳng và thường có những xáo trộn cục bộ do cư dân đời sau sống chồng lên cư dân đời trước và những hoạt động sống của họ vô tình phá vỡ những di tồn vật chất của cư dân sớm hơn, ở mỗi lớp đào đều cố gắng thu thập không chỉ công cụ, dụng cụ do con người chế tạo và sử dụng mà cả những mẫu đất, than, tàn tích động vật, thực vật để có thể phục dựng được môi trường, điều kiện sinh thái tác động lên lối sống, lối sinh hoạt của người cổ... Việc thu thập dữ liệu và thông tin được tiến hành bằng cách thu nhặt trực tiếp bằng tay, sàng khô, sàng ướt, lắng đất trong nước thu lượm những dấu tích nhỏ vụn...mọi biện pháp được tiến hành để thu được thông tin một cách hiệu quả nhất có thể.

Quy mô hố khai quật được xác định đủ để những người nghiên cứu trả lời những vấn đề đặt ra đồng thời cũng cố không làm tổn hại đến địa điểm, vì Thạch Lạc là một trong những địa điểm quan trọng nghiên cứu thời đại đá mới ở Việt Nam với mức độ bảo tồn di tích và di vật cao. Đây cũng là xu hướng chủ đạo trong nghiên cứu khảo cổ học hiện nay, nghiên cứu theo định hướng bảo tồn. Hố khai quật 20m2 (4x5m) đủ để xác định mối quan hệ không gian của những mô thức hành vi con người ở di tích ví dụ nơi ở vs khu vực vứt rác và sự tích tụ của những đống vỏ sò hay gốm.

Một trong những mục đich chính của nghiên khảo cổ học là xác định niên đại, để niên đại đưa ra chính xác và cụ thể bên cạnh theo dõi diễn biến của từng lớp đất văn hoá theo trật tự địa tầng kết hợp xem xét diễn biến của loại hình hiện vật, so sánh với kết quả của những lần khai quật trước thì lần khai quật này chú trọng đến thu thập mẫu phân tích niên đại các bon phóng xạ C14/AMS. Mẫu hữu cơ dùng phân tích niên đại kiểu này bao gồm ba loại mà kết quả có thể dùng để kiểm tra chéo xác định độ chính xác, đó là mẫu than/tro; mẫu vỏ sò; mẫu răng động vật/người... Gần 300 mẫu dùng xác định niên đại tuyệt đối đã được thu lượm từ tất cả các lớp văn hoá từ sớm đến muộn.

Một số kết quả ban đầu

Cư trú của người cổ ở Thạch Lạc không liên tục qua thời gian, những dấu tích hoạt động của con người chồng xếp theo trật tự từ sớm đến muộn và ngăn cách bằng hai thời kỳ ngắn không có người sinh sống.

Địa tầng: Tầng đất văn hoá (dấu tích sinh sống của con người) dày không đều ở các góc của hố khai quật, độ sâu trung bình từ 1.5 đến 1.7m. Nếu so sánh với những hố khai quật từ trước, ví dụ như hố năm 1963-1964 dày 2.70m), thì lớp văn hoá muộn nhất của hố khai quật 2015 này đã bị san bạt khá nhiều ( cư dân địa phương cũng cung cấp thông tin Rú Sò (tên gọi của khu vực di tích Thạch Lạc) vốn cao hơn rất nhiều nhưng đã bị san bạt qua quá trình người dân khai thác sò điệp vào những năm 60,70 của TK 20), hiện vật thu được ở tầng văn hoá trên lần này cũng ít hơn về chủng loại so với những lần khai quật trước.

Địa tầng còn lại của hố khai quật được phân từ muộn đến sớm như sau:

Lớp đất mặt: Phạm vi đào C100, C101, trên thực tế đây cũng thuộc đất của tầng văn hoá muộn nhất của di tích Thạch Lạc, quá trình canh tác, sinh sống đã là lớp này bị xáo trộn, chứa cả hiện vật cổ và hiện đại

Tầng văn hoá muộn: Phạm vi đào C102, cấu tạo gồm những lớp sò điệp rải rác, dải gốm và những khu vực đất nhiều than tro, hố dạng hố cột, công cụ đá, đồ gốm, tàn tích thức ăn động vật, cá, nhuyễn thể...

Lớp cát vàng dày mỏng không đều, có chỗ không nhân diện được, có thể là lớp vô sinh (lớp đất không có dấu tích sinh sống của con người): Phạm vi đào C.103. Rất ít hiện vật, những hiện vật ở đây chủ yếu là hiện vật giống với hiện vật của tầng văn hoá sớm ở dưới, do con người sinh sống ở tầng văn hoá muộn trên đào xuống làm lộn lên trên, cũng có một số miệng gốm của tầng văn hoá trên lẫn vào.

Tầng văn hoá giữa: Phạm vi đào C104-C112. Đây là tầng văn hoá dày nhất, khá nguyên vẹn, nhiều hiện vật và tàn tích động, thực vật nhất.

Dấu tích hoạt động của con người tích tụ thành từng lớp điệp/sò/đất nâu đen với những di tích xuất lộ như hố cột, bếp lửa, cụm gốm, mảnh gốm vỡ nằm rải rác, công cụ dụng cụ bằng đá, xương, sừng cùng rất nhiều tàn tích thức ăn động thực vật... gồm của những loài thú lớn như gấu, bò, hươu, cá lớn, rùa....

Tầng này có thể được chia thành hai giai đoạn phụ thuộc vào tần xuất hoạt động sống của con người. Giai đoạn 1 C112-C 105, những hố cột nhỏ và nông cho thấy có thể những cấu trúc nhà ở có tính chất tạm thời (?). Giai đoạn 2 C104, sự cư trú mang tính chất tăng cường và tập trung hơn, lâu dài hơn so với giai đoạn 1, những hố cột có kích thước lớn và sâu hơn cho thấy có thể đã có những nhà ở lâu dài hơn (?), mặc dù về văn hoá vật chất giữa hai giai đoạn này không có những khác biệt đáng kể, tuy nhiên có thể có những thay đổi nào đó về môi trường, những phân tích về môi trường cổ qua các mẫu đất sẽ giúp có câu trả lời xác đáng

Lớp đất sét xám hồng C 113 hầu như không có dấu tích sống của con người, lớp đất vô sinh giữa tầng văn hoá giữa và tầng văn hoá dưới, lớp này dày mòng không đều và nhận diện rõ nhất ở cạnh bắc nam của hố khai quật. Một số hiện vật gốm của tầng văn hoá dưới cũng tìm được trong lớp vô sinh này nhưng số lượng không đáng kể. 

Tầng văn hoá dưới: Phạm vi đào C114 – Những cụm sò điệp nằm thành dải xen kẽ đất cát màu nâu đỏ sắt và xanh xám loang lổ. Một số gốm đáy nhọn kiểu gốm Quỳnh Văn.

Sinh thổ/ đất cái: Phạm vi đào C115, cát mịn trằng.

Di tích và Di vật xuất lộ:  

Di tích: Hố kiểu hố cột, bếp, cụm gốm, cụm sò... Đáng chú ý là 02 xương sườn cá voi của hai cá thể khác nhau được đặt nằm trên các ô phía tây hố khai quật thuộc phạm vi đào C111/2 (tầng văn hoá giữa) theo hình )(, giữa chúng có một vài viên đá dạng đá thạch anh. Chưa rõ chức năng và ý nghĩa, nhưng có lẽ có sự sắp đặt một cách chủ ý.

Di vật (theo tầng văn hoá):

Tầng văn hoá trên:

Công cụ đá, tuyệt đại đa số là rìu/bôn đá tứ giác có hai cạnh thu nhỏ về phía trên, 01 rìu dạng trung gian giữa rìu vai xuôi và rìu hai cạnh thu nhỏ về phía trên, 01 rìu có vai xuôi.

Nhóm công cụ hòn đập, hòn kê, bàn mài và mảnh tách mảnh tước...

Gốm: Đặc biệt là nhóm gốm đỏ trang trí văn khắc vạch thành những đồ án văn uốn lượn và hình hình học, hồi văn. Gốm văn thừng thô kiểu văn tàn ong, văn đập, văn chải

Khuyên tai gốm hình con đỉa

Dụng cụ/công cụ xương, sừng

Tầng văn hoá giữa:

Công cụ đá đều là rìu/bôn có vai, không có rìu bôn tứ giác như tầng văn hoá trên.

Nhóm công cụ hòn đập, hòn kê, bàn mài và mảnh tách mảnh tước...

Gốm: Loại gốm đỏ hoa văn khắc vạch không có, gốm tầng này đa phần có màu xám, văn in đập, văn thừng, văn chải... nhiều đồ gốm kích thước lớn. Tại lớp muộn nhất của tầng văn hoá dưới có loại gốm trang bằng que nhiều răng, chưa phải là khắc vạch đích thực nhưng có lẽ là khởi đầu cho kỹ thuật khắc vạch tạo đồ án hoa văn hình học ở giai đoạn muộn hơn.

Dụng cụ/công cụ xương, sừng

Tầng văn hoá dưới: Chứa gốm đấy nhọn kiểu Quỳnh Văn, gốm văn chải hai mặt, gốm văn thừng mịn. Một số công cụ xương, sừng nhỏ.

Kết quả khai quật Thạch Lạc lần này cho thấy đầy đủ ba giai đoạn phát tiển của loại hình Thạch Lạc của văn hoá Bàu Tró từ sớm đến muộn, một số niên đại C14 đã có của Thạch Lạc lấy ở độ sâu 1m cho thấy niên đại trên 4000 năm, như vậy có thể giai đoạn sớm nhất của Thạch Lạc (sâu 1.70m) có niên đại trong khoảng thời gian 4500 – 5000 năm, tuy nhiên niên đại chính xác sẽ được đưa ra dựa vào kết quả phân tích C14/AMS của những mẫu than, vỏ sò và răng động vật lấy trong các lớp văn hoá.

(baotangnhanhoc.org)

Cơ quan soạn thảo: Văn hóa Thông tin

Kích thước: 23 x 28.5 cm

Hình thức bìa: Bìa cứng

Năm xuất bản: 2006

Số trang: 216

Những phát lộ của khảo cổ học dưới lòng đất Thăng Long từ những năm 1998, đặc biệt năm 2002-2003, đã đem lại một khối lượng di tích, di vật vô cùng phong phú và quý giá