Những thay đổi khí hậu cổ đại đã tạo ra những con đường mới và những bước tiến trong quá trình tiến hóa đầu tiên của con người.
Khi nghĩ về quá trình tiến hóa của con người,  chúng ta dễ dàng tập trung vào các cột mốc sinh học—công cụ, lửa và sự xuất hiện của Homo sapiens. Nhưng nếu câu chuyện về hành trình của tổ tiên loài người trên khắp thế giới được viết nên bởi môi trường thì sẽ như thế nào? Một nghiên cứu gần đây, "Sự khô cằn giữa kỷ Pleistocene và sự thay đổi cảnh quan thúc đẩy sự phân tán của loài người khu vực Palearctic" khám phá cách những thay đổi sâu rộng của khí hậu trong suốt giai đoạn giữa Pleistocene (khoảng 1,25–0,7 triệu năm trước) đã định hình nên cảnh quan của khu vực Âu Á và, ngược lại , định hướng cho  những cuộc di cư đầu tiên của con người.
 
Bước ngoặt trong khí hậu Trái đất và lịch sử loài người
Sự chuyển đổi khí hậu giai đoạn giữa Pleistocene  (MPT) đánh dấu sự thay đổi đáng kể trong các chu kỳ băng hà của Trái đất, chuyển từ mô hình các kỷ băng hà kéo dài 41.000 năm sang các chu kỳ dài hơn nhiều là 100.000 năm. Sự thay đổi này đã mang lại sự làm mát đáng kể, khô cằn rõ rệt hơn và sự biến đổi của các hệ sinh thái. Những khu rừng trước đây bao phủ phần lớn lục địa Á-Âu đã nhường chỗ cho đồng cỏ rộng mở, sa mạc và đồng bằng đất hoàng thổ (bùn lắng do gió thổi).
Tại sao điều này lại quan trọng đối với quá trình tiến hóa của loài người? Những môi trường sống thay đổi này đặt ra cả thách thức và cơ hội cho con người thời kỳ đầu (hominin). Nghiên cứu nhấn mạnh rằng những áp lực môi trường này có thể đã thúc đẩy tổ tiên của chúng ta khám phá những vùng đất mới, thích nghi với những điều kiện khắc nghiệt hơn và đổi mới theo những cách sẽ định hình sự sống còn của họ.

EASM và EAWM lần lượt biểu diễn gió mùa mùa hè và mùa đông Đông Á. Các ngôi sao màu đỏ chỉ ra vị trí của các dãy hoàng thổ cuối thế Pliocen từ lưu vực Tarim và Tajikistan. KMD và CHM: Karamaidan (nghiên cứu này) và các phần hoàng thổ Chashmanigar từ phía nam Tajikistan. Các vòng tròn đặc màu đỏ biểu diễn sự phân bố không gian của các hồ sơ đồng vị cacbon được tham chiếu trong văn bản. Các vòng tròn đặc màu xanh biểu diễn sự phân bố không gian của các hồ sơ phấn hoa ở Âu Á. LN: Trầm tích hồ Lop Nor ở lưu vực Tarim. SG-1 và SG-3: Các lõi khoan trầm tích hồ từ phía tây lưu vực Qaidam. JY: Các trầm tích hang động Jinyuan từ bán đảo Liêu Đông. CP và NHW: Trầm tích sông-hồ từ đồng bằng Bắc Kinh và lưu vực Nihewan ở Bắc Trung Quốc. TJ: Lõi Thiên Tân-G3 ở đồng bằng Bắc Trung Quốc. DP02: Lõi khoan sa mạc Badain Jaran. CZ: Trầm tích sông-hồ từ cao nguyên hoàng thổ Trung Quốc (CLP). YY và CN: Các phần đất hoàng thổ Yanyu và Chaona trong CLP. ZG: Các trầm tích hồ từ lưu vực Zoige ở Đông Nam Tây Tạng. TP: Tenaghi Philippon, Hy Lạp
 
Theo dõi cổ khí hậu qua các trầm tích hoàng thổ
Một trong những khía cạnh hấp dẫn nhất của nghiên cứu nằm ở dữ liệu : các phân tích đồng vị carbon có độ phân giải cao từ các trầm tích hoàng thổ ở Trung Á và tây bắc Trung Quốc. Hoàng thổ, về cơ bản là các hạt mịn được gió mang đi, giống như một hộp thời gian cho các điều kiện môi trường cổ.
Các nhà nghiên cứu phát hiện ra rằng khi sự chuyển đổi khí hậu giai đoạn giữa Pleitocene tiến triển, mức đồng vị carbon thay đổi đáng kể, phản ánh  lượng mưa thấp hơn và thảm thực vật mỏng đi. Ở một số khu vực, lượng mưa giảm tới 200 mm. Đây không chỉ là hiện tượng cục bộ; mà là sự tái cấu trúc hệ sinh thái trên toàn lục địa, tạo ra các môi trường sống mở rộng lớn có lợi cho việc di cư.
Các tác giả lưu ý rằng "Dữ liệu đồng vị carbon cho thấy sự thay đổi giữa thời kỳ Pleistocene độc ​​đáo như thế nào trong việc định hình lại thảm thực vật và môi trường sống trên khắp khu vực Âu Á".
 
Cảnh quan định hình hành trình
Cùng với biến đổi khí hậu là những biến đổi địa chất. Các con sông tạo ra các kênh đào sâu hơn, tạo thành các ruộng bậc thang vừa là thách thức vừa là đường sống cho con người thời kỳ đầu. Sự mở rộng của cảnh quan sa mạc-hoàng thổ đã tạo ra các rào cản nhưng cũng là các con đường, dẫn dắt người hominin vào các hành lang di cư cụ thể.
Ví dụ, các vùng sa mạc rộng lớn ở Trung Á, như sa mạc Taklimakan, đã trở thành những nơi cố định trong thời kỳ này. Tuy nhiên, các hệ thống sông như sông Hoàng Hà ở tây bắc Trung Quốc cũng mở rộng, cung cấp nước ngọt và tài nguyên, vốn rất quan trọng cho sự sống còn của con người.
 
 
Đổi mới trước sự thay đổi
Những điều kiện khắc nghiệt của thời kỳ giữa Pleistocene không chỉ liên quan đến sự sống còn mà còn là chất xúc tác cho sự đổi mới. Nghiên cứu này liên kết thời kỳ biến động môi trường này với những tiến bộ công nghệ đáng kể, bao gồm các công cụ Acheulean, đặc trưng bởi rìu cầm tay và các dụng cụ cắt khác. Những công cụ đó phổ biến khắp Âu Á trong thời kỳ này, phản ánh khả năng thích nghi và sự khéo léo của các loài người.
Điều thú vị là bằng chứng khảo cổ học cho thấy sự hiện diện của con người ở một số khu vực nhất định, như Trung Á, tăng lên và giảm đi tùy thuộc vào điều kiện khí hậu. "Cánh cửa cơ hội" do các thời kỳ gian băng mang lại cho phép các loài người di chuyển và định cư tạm thời ở các vùng lãnh thổ mới.
 
 
 Nguồn tham khảo: https://www.anthropology.net/p/how-climate-shaped-early-human-journeys
 Người dich: MT
 

- Tác giả: Trương Khởi Chi (Chủ biên)
- Nhà xuất bản: Đại học Quốc gia Hà Nội
- Năm xb: 2021
- Khổ sách: 16 x 24
- Số trang: 661 trang  Xin trân trọng giới thiệu!

Champa là một vương quốc chịu ảnh hưởng mạnh mẽ của Hindu giáo, phần lớn các thời kỳ lịch sử Champa, Hindu giáo là quốc giáo. Tuy nhiên, cũng như nhiều quốc gia cổ đại khác ở Đông Nam Á, Champa cũng tồn tại trạng thái đa tôn giáo. Bên cạnh Hindu giáo, Phật giáo và Hồi giáo cũng có mặt ở vương quốc này. Đáng chú ý, Phật giáo từ Ấn Độ đã xâm nhập khá sớm vào Champa, gắn liền với những năm đầu của thời kỳ lập quốc, đồng hành cùng với quá trình tồn tại, phát triển và suy vong của vương quốc này. Thậm chí trong đầu thời Indrapura (cuối thế kỷ IX – đầu thế kỷ X), Phật giáo Đại Thừa phát triển mạnh mẽ ở Champa và trở thành tôn giáo quan trọng nhất. Chính vì thế, từ trước đến nay, Phật giáo Champa luôn là đề tài khá hấp dẫn với các nhà nghiên cứu trong và ngoài nước. Tuy nhiên, phần lớn các nghiên cứu chủ yếu đề cập đến Phật giáo toàn Champa, hoặc tập trung vào Phật viện Đồng Dương, chứ chưa chú ý nhiều đến Phật giáo Champa ở cấp độ vùng miền, trong đó có khu vực Quảng Bình, Quang Trị, Thừa Thiên Huế/Bắc Champa, để từ đó có cái nhìn cụ thể, chi tiết, tìm ra những điểm riêng/chung trong quá trình phát triển Phật giáo Champa ở các khu vực khác nhau.
Thông qua các tài liệu khảo cổ có được, bài viết đề cập, đi sâu phân tích, đưa ra các nhận xét về các dấu ấn Phật giáo ở khu vực Quảng Bình, Quảng Trị, Thừa Thiên Huế, từ đó rút ra các đặc điểm chủ yếu của Phật giáo Champa ở khu vực này.

(Nguyễn Văn Quảng và nnk, Khảo cổ học số 2/2024: 73-86)

Vương triều Lý (1009-1225) là một thời kỳ quan trọng của Đại Việt trong lịch sử Việt Nam. Nhà Lý có nhiều sáng tạo văn hóa đặc sắc dựa trên quá trình khởi đầu cho sự phục hưng giá trị văn hóa truyền thống Lạc Việt sau hơn ngàn năm Bắc thuộc và sự tiếp biến các yếu tố văn minh trong khu vực. Triều Lý rất quan tâm phát triển Phật giáo. Ngoài hoạt động sao chép và phổ biến kinh sách, nhà Lý đặc biệt chú trọng việc xây dựng các công trình chùa tháp quy mô lớn. Chùa tháp thời Lý đều không còn kiến trúc trên mặt đất, chỉ còn nền móng dưới lòng đất, nhưng phần lớn là di sản quý của dân tộc như Tường Long, Phật Tích, Cảnh Long Đồng Khánh, Bảo Ninh Sùng Phúc, Vạn Phong Thành Thiện, Sùng Phúc, Sùng Nghiêm Diên Thánh, Sùng Thiện Diên Linh, Linh Xứng…
Di tích chùa tháp thời Lý là một loại hình di sản hỗn hợp, bao gồm cả vật thể và phi vật thể, có cả giá trị lịch sử nghệ thuật kiến trúc và giá trị văn hóa tôn giáo tín ngưỡng. Chúng không chỉ thể hiện đặc trưng văn hóa tiêu biểu của vương triều Lý, mà còn cho thấy sức sống trường tồn qua lịch sử cũng như trong đời sống tôn giáo tín ngưỡng hiện nay. Nhiều di sản chùa tháp thời Lý đang phát huy giá trị trong đời sống văn hóa, chính trị, xã hội và kinh tế ở nhiều địa phương thuộc miền Bắc Việt Nam. Cùng với sự phát triển của quá trình đô thị hóa và kinh tế du lịch văn hóa Phật giáo ba thập kỷ trở lại đây, di sản chùa tháp thời Lý đang chịu tác động đa chiều. Hiện trạng đó đặt ra một số vấn đề về giải pháp bảo tồn và phát huy giá trị các di sản quý báu này của dân tộc. Bài viết này xuất phát từ hai vấn đề trữ lượng di tích và hiện trạng di sản chùa tháp thời Lý để đề xuất một số giải pháp bảo tồn và phát huy cho giai đoạn hiện nay.

Đề xuất quy trình chuyên môn bảo tồn và phục hồi di tích
(Nguồn: Đặng Hồng Sơn)

(Đặng Hồng Sơn, Hoàng Văn Khoán, Nguyễn Văn Anh, Khảo cổ học số 1/2024: 42-63).