Bài viết giới thiệu kết quả khai quật của Sở Văn hóa và Thể thao tỉnh Ninh bình và Viện Khảo cổ học ở 3 địa điểm cánh đồng Nội Trong, cánh đồng Hang Trâu và vườn chùa Nhất Trụ thuộc Thành Ngoại Hoa Lư, xã Trường Yên, huyện Hoa Lư với tổng diện tích 900m². Kết quả khai quật xác định chi tiết hơn không gian phân bố các công trình kiến trúc ở Cấm thành và Hoàng thành Hoa Lư. Các dấu tích khảo cổ ở Nội Trong và Hang Trâu ghi nhận mặt bằng tổng thể Cấm thành Hoa Lư gồm 2 khu vực: Khu trung tâm được nhà Đinh - Lê xây dựng khi lựa chọn nơi đây làm kinh đô mở nước, cũng chính là Khu di tích Cố đô Hoa Lư hiện nay. Khu Hậu cung nằm về phía nam khu trung tâm, là nơi vốn có các kiến trúc thuộc trị sở Trường Châu trước thế kỷ X, sau đó được nhà Đinh - Tiền Lê tiếp tục tái sử dụng (từng phần hoặc lấy vật liệu kiến trúc). Giữa hai khu này ngăn cách với nhau bằng một vườn cây ở thời Đinh, nhưng đến thời Lê thì được chuyển đổi chức năng thành một nền sân đất đắp rộng. Các công trình kiến trúc trong Cấm thành có thể có nhiều hướng khác nhau nhưng đều quy tụ về kiến trúc trung tâm hoặc những trục đường dẫn về kiến trúc trung tâm. Kiến trúc trung tâm (Chính điện) nằm ở giữa Đền Đinh và Đền Lê hiện nay.


(Nguyễn Ngọc Quý và nnk, Khảo cổ học số 2/2024: 28-37)

Cuộc khai quật địa điểm Vườn Hồng tại 36 Điện Biên Phủ năm 2012- 2014 đã phát hiện được dấu tích kiến trúc có mặt bằng hình tròn rất độc đáo và quan trọng của thời Lý, hiện di tích này được giữ nguyên trạng tại chỗ và được đặt tên là Di tích kiến trúc tâm linh đặc biệt của các Hoàng đế đầu thời Lý.
Từ phát hiện này, đã có nhiều cuộc tọa đàm, hội thảo quốc tế nhằm xác định tính chất và vị trí của di tích trong tổng thể các di tích thời Lý đã phát hiện được tại khu vực khảo cổ 18 Hoàng Diệu. Qua rà soát tư liệu, có thể đã tồn tại một di tích tương tự tại địa điểm Nhà Quốc hội hiện nay. Tuy nhiên, 2 di tích này có nhiều điểm khác biệt: quy mô, vật liệu xây dựng và nhất là vị trí của di tích trong tổng thể quy hoạch Cấm thành Thăng Long thời Lý.
Thông qua việc nghiên cứu so sánh, phân tích về lịch sử hình thành, cấu trúc di tích tại một số nước khu vực Đông Á: Nhật Bản, Trung Quốc đã đưa đến nhận định, sự có mặt của di tích này là quá trình du nhập kỹ thuật xây dựng kiến trúc "chuyển luân kinh tàng" của Phật giáo với đặc trưng là kết cấu một cột và trục xoay, sau đó phát triển nên các biến thể riêng của Việt Nam như Liên hoa đài, lầu chuông, sân khấu quay.
Giả thuyết các kiến trúc phát hiện tại cụm di tích Khu G là các đăng đài thuộc lễ hội Quảng Chiếu theo ghi chép trên bia Sùng Thiện Diên Ninh đang càng ngày càng được ủng hộ. Tuy nhiên cần có thêm các bằng chứng mới về khảo cổ học trong thời gian tới.

(Phạm Văn Triệu, Phạm Lê Huy, Khảo cổ học số 2/2024: 52-72)

Chùa Hồ Bấc tên chữ Phúc Chủ tự, nằm trên dãy Huyền Đinh – Yên Tử, thuộc xã Nghĩa Phương, huyện Lục Nam, tỉnh Bắc Giang. Tọa lạc tại trên đỉnh núi cao, xung quanh địa điểm chùa Hồ Bấc có nhiều núi cao và vực sâu bao quanh. Chính những yếu tố đó đã tạo cho địa điểm chùa Hồ Bấc không gian tĩnh mịch.
Kết quả khai quật bước đầu đã xác định chùa Hồ Bấc được khởi dựng từ thời Trần, được trùng tu tôn tạo mở rộng vào thời Lê trung hưng và tiếp tục tồn tại đến thời Nguyễn. Kết quả khai quật đã đóng góp mới cho nhận thức về khu vực Tây Yên Tử trong lịch sử. Cung cấp những tư liệu chân xác bù đắp những thiếu hụt về tư liệu giúp làm rõ diễn biến hình thành và tồn tại của địa điểm chùa Hồ Bấc. Chùa Hồ Bấc có một vị trí rất quan trọng trên hệ thống các chùa thuộc Phật giáo Trúc Lâm Yên Tử trên dãy Huyền Đinh – Yên Tử, đây được coi là điểm trung chuyển của 2 tuyến đường hành hương lên đỉnh Yên Tử: Tuyến đường phía Tây đi từ chùa Vĩnh Nghiêm và tuyến đường phía Đông đi từ chùa Thanh mai. Cả 2 tuyến này đều gặp nhau ở chùa Hồ Bấc, điều đó cho thấy, trong suốt chiều dài lịch sử, đặc biệt là thời Trần, chùa Hồ Bấc đảm đương vị trí quan trọng bậc nhất trong tổng thể hệ thống các chùa thời Trần trên dãy Yên Tử.

Di vật tại chùa Hồ Bấc (Nguồn: Thân Văn Tiệp)

(Thân Văn Tiệp, Khảo cổ học số 1/2024: 64-77).

Khảo cổ học vùng đất phía tây tỉnh Hà Giang còn tương đối trẻ so với khu vực Cao nguyên đá Đồng Văn và khu vực thấp thung lũng sông Lô, sông Gâm. Trong thập niên đầu tiên của thế kỷ XXI, chỉ phát hiện duy nhất bãi đá cổ và hai di tích cự thạch ở huyện Xín Mần. Mãi cho đến năm 2015, những di tích và di vật khảo cổ học đầu tiên ở khu vực này mới được công bố và vào năm 2022 mới có cuộc điều tra khảo cổ học tổng thể ở đây. Bài viết này trình bày về khảo cổ học tiền - sơ sử qua những phát hiện về di tích và di vật từ trước đến nay.
Khu vực nghiên cứu là vùng cao núi đất phía tây gồm hai huyện Hoàng Su Phì và Xín Mần. Đây là khu vực thuộc khối núi thượng nguồn sông Chảy, sườn núi dốc, đèo cao, thung lũng và lòng suối hẹp, là một phần của cao nguyên Bắc Hà (cao nguyên nằm trên địa bàn hai tỉnh Lào Cai và Hà Giang, trải rộng trên phần lớn diện tích các huyện Bắc Hà, Si Ma Cai, Xín Mần, Hoàng Su Phì), thường được gọi là Vòm nâng sông Chảy, có độ cao từ 1.000m đến trên 2.000m. Địa hình nơi đây phổ biến dạng vòm hoặc nửa vòm, quả lê, yên ngựa xen kẽ các dạng địa hình dốc, đôi khi sắc nhọn hoặc lởm chởm dốc đứng, bị phân cắt mạnh, nhiều nếp gấp. Khu vực này là đất cổ nhất miền Bắc Việt Nam trên nền đá Gơ Nai và đá phiến mi ca thái CO Granit. Đất ở đây phần lớn là đất kết tinh, có độ dốc cao (lớn hơn 30%, lớn hơn 25⁰). Sông suối đều ở dạng hẻm, có độ dốc lớn, chảy xiết, do sườn núi quá dốc dẫn đến quá trình xói mòn rửa trôi mạnh, lại không có bồi tụ, nên tầng đất mỏng, bị phân cắt mạnh. Khu vực này có các đỉnh núi cao như Tây Côn Lĩnh (2.419m) và Kiều Liêu Ti (2.402m).
Vùng núi đất phía tây có đặc trưng là một hệ sinh thái rừng khá phong phú, xen kẹp với các hệ sinh thái nông nghiệp. Trên các sườn của hệ thống núi đất có những thửa ruộng bậc thang nối tiếp nhau trên một diện tích khu vực rộng lớn đã tạo nên những cảnh quan tự nhiên tuyệt đẹp rất đặc thù của hệ sinh thái vùng núi đất ở Hà Giang. Vùng địa lý tự nhiên này được chia thành hai tiểu vùng là Hoàng Su Phì và Xín Mần. Trong đó, tiểu vùng Xín Mần có nền đá chắc chắn, không bị rửa trôi và sạt lở như Hoàng Su Phì.
Trong khu vực nghiên cứu, có thể kể đến ba con sông chính. Sông Chảy là phụ lưu lớn thứ hai sau sông Gâm của hệ thống sông Lô, bắt nguồn từ sườn tây nam đỉnh Tây Côn Lĩnh và sườn đông bắc đỉnh Chiêu Lầu Thi, chảy qua hai huyện Hoàng Su Phì và Xín Mần, vượt qua các tỉnh Lào Cai, Yên Bái rồi chảy vào sông Lô ở Đoan Hùng, tỉnh Phú Thọ. Sông Chảy là nguồn cung cấp nước chủ yếu cho khu vực phía tây của Hà Giang. Sông Con bắt nguồn từ núi Nà Chì thuộc huyện Xín Mần, chảy qua huyện Quang Bỉnh, đổ vào sông Lô ở huyện Bắc Quang. Chiều dài sông khoảng 65km. Sông Bạc là sông nhánh lớn của sông Con, bắt nguồn từ núi Nguyên Sơn, thuộc huyện Hoàng Su Phì, đổ vào sông Con, chiều dài sông khoảng 23km. Ngoài ra, các con sông này đều được tiếp nước của vô số các con suối nhỏ từ núi cao chảy xuống (Địa chí Hà Giang 2020). 

(Nguyễn Trường Đông, Khảo cổ học, số 2/2024: 3-16)