Triển vọng phát triển các sản phẩm du lịch từ khảo cổ học cảnh quan ở cố đô Hoa Lư (Ninh Bình)

Di sản văn hoá và thiên nhiên thế giới Quần thể danh thắng Tràng An với hai giá trị nổi bật toàn cầu văn hóa và thiên nhiên không thể tách rời làm nên tính độc đáo nổi bật của Quần thể Danh thắng Tràng An mà không Di sản UNESCO nào ở Việt Nam có được. Cảnh sắc thiên nhiên tuyệt với mà tạo hóa ban tặng cho Tràng An trở nên ý nghĩa hơn khi nó mang trong mình các giá trị văn hóa đặc sắc được tiếp nối liên tục từ thời tiền sử, lịch sử và cho đến tận ngày nay. Ngược lại, văn hóa, lịch sử nơi đây cũng mang giá trị nổi bật hơn bởi nó nằm trong lòng cảnh quan thiên nhiên đặc sắc của Tràng An. Đây cũng là một trong những lý do mà bên cạnh các nghiên cứu về “tự nhiên” ở Tràng An như địa chất, địa mạo, địa lý, môi trường, các nghiên cứu về “xã hội” như văn hóa, lịch sử, khảo cổ của vùng đất này luôn được chú trọng.

Khảo cổ học Cảnh quan (Landscape Archaeology)là một chuyên ngành khảo cổ nghiên cứu về địa điểm diễn ra các hoạt động của con người[1], về sự tác động qua lại của con người đối với cảnh quan tự nhiên, môi trường, các nguồn tài nguyên và các loại địa hình nơi họ sinh sống. Các phương pháp nghiên cứu chính của Khảo cổ học Cảnh quan có thể kể đến là: khảo sát địa hình, chụp ảnh viễn thám, phân tích cảnh quan và khai quật khảo cổ có chọn lọc. Hiện nay, với sự phát triển mạnh mẽ của các công nghệ kỹ thuật tiên tiến, các phương pháp nghiên cứu mới đã và đang được ứng dụng mạnh mẽ trong Khảo cổ học Cảnh quan như: lập bản đồ kỹ thuật số (digital mapping, GIS), các công nghệ địa - vật lý và viễn thám như Lidar. Các kết quả nghiên cứu của Khảo cổ học Cảnh quan có thể đóng góp hữu ích cho công tác quản lý, quy hoạch cảnh quan môi trường cũng như phát triển du lịch ở các di tích.
Dưới góc độ Khảo cổ học lịch sử, từ lâu Tràng An nói chung và Hoa Lư nói riêng đã được quan tâm nghiên cứu. Từ những năm 1963-1964 đến nay, nhiều đợt khai quật khảo cổ học đã được tiến hành nhưng chủ yếu tập trung vào các nghiên cứu kiến trúc trong khu vực trung tâm của kinh đô Hoa Lư (Thành Ngoại và Thành Nội). Tuy nhiên, lịch sử cảnh quan của Cố đô Hoa Lư, một yếu tố cốt lõi tạo nên giá trị nổi bật của Kinh đô này lại chưa được quan tâm đúng mức.
Trong hơn 10 năm qua, Viện Sử học, Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Việt Nam đã phối hợp với Ban quản lý Quần thể danh thắng Tràng An đã tiến hành các nghiên cứu ở Hoa Lư nói riêng và Tràng An nói chung theo hướng Khảo cổ học Cảnh quan. Mặc dù còn nhiều hạn chế nhưng những kết quả ban đầu đã có thể cho chúng ta một phác họa tổng thể về cảnh quan của toàn bộ khu vực Kinh đô Hoa Lư thế kỷ X-XI. Thành Ngoại và Thành Nội, nơi mà hầu hết các nghiên cứu khảo cổ học Hoa Lư đã tập trung nghiên cứu chỉ là khu vực trung tâm, là nơi ở và làm việc của vua, hoàng tộc và có thể của quan lại, quân đội cao cấp. Nơi cư trú của các tầng lớp dân cư còn lại, cũng là nơi diễn ra các hoạt động kinh tế - xã hội của kinh đô là một không gian rộng hơn được bao quanh bởi dãy núi Tràng An ở phía Tây, sông Hoàng Long ở phía Bắc, sông Đáy ở phía Đông và sông Vân ở phía Nam. Như vậy có nghĩa là, phạm vi của kinh đô Hoa Lư ở thế kỷ X-XI gần như trùng khớp với phạm vi của Quần thể Danh thắng Tràng An.

Nghiên cứu về Khảo cổ học Cảnh quan ở Hoa Lư mới chỉ là bước đầu và còn rất nhiều vấn đề cần được quan tâm nghiên cứu hơn nữa. Đã đến lúc cần quan tâm đến Khảo cổ học Cảnh quan ở Hoa Lư một cách sâu sắc và toàn diện hơn nhằm trả lời những câu hỏi lớn như: Cảnh quan tự nhiên (các dãy núi, dòng sông, thung lũng…) và cảnh quan xã hội (tường thành nhân tạo, sông ngòi nhân tạo, khu vực cư trú…) của Hoa Lư khi nó là kinh đô của nước Đại Cồ Việt có diện mạo cụ thể ra sao? Các hoạt động quân sự, kinh tế, văn hóa, xã hội… đã diễn ra ở đâu và tác động qua lại giữa chúng đối với cảnh quan thiên nhiên nơi đây? Vấn đề sử dụng cảnh quan thiên nhiên (núi, sông, thung lũng, nguồn nước, nguồn đất…) trong việc xây dựng, quy hoạch và quản lý Kinh đô Hoa Lư? Những minh chứng cụ thể bằng thông tin từ các dữ liệu khảo cổ học? Đặc biệt, biển đã có vai trò như thế nào đối với sự hình thành, phát triển và suy thoái của đô thị Hoa Lư?
Trả lời được những câu hỏi trên, sẽ có thể có được một bức tranh tương đối toàn diện và cụ thể về cảnh quan tự nhiên và xã hội của Kinh đô Hoa Lư trên một khu vực gần như trùng khớp với không gian của Di sản UNESCO Tràng An. Từ đó, các chiến lược quảng bá, phát triển du lịch dựa trên các giá trị nổi bật về cảnh quan lịch sử của Cố đô Hoa Lư có thể được phác dựng và khai thác.
Triển vọng nghiên cứu và khai thác du lịch cảnh quan ở Hoa Lư là rất lớn nếu đẩy mạnh các nghiên cứu Khảo cổ học Cảnh quan ở khu vực này, các kết quả nghiên cứu sẽ cung cấp dữ liệu cho khá nhiều các sản phẩm du lịch nhằm khai thác giá trị độc đáo, nổi bật của lịch sử cảnh quan nơi đây. Việc kết hợp giữa đẩy mạnh nghiên cứu sâu rộng về Khảo cổ học Cảnh quan với việc khai thác phát triển du lịch dựa trên những kết quả nghiên cứu đã đạt được cần tiến hành đồng bộ. Một số các sản phẩm du lịch có thể khai thác như:
- Tour du lịch: Khám phá các vòng thành Hoa Lư; Tham quan các thung trũng, nhỏ và khép kín như Thung Bin, Thong Bái, Thung Mậu… nằm trong khu vực trung tâm của Hoa Lư và có nhiều truyền thuyết liên quan đến lịch sử hai triều Đinh - Lê; Tham quan các đền, chùa có niên đại từ thời Đinh - Lê tìm hiểu nét độc đáo của các di tích gắn với cảnh quan trũng thấp của Hoa Lư khi nó còn là kinh đô ở thế kỷ X-XI;

- Hiking và trekking: Tổ chức các chương trình hiking và trekking qua các khu vực cảnh quan đẹp mắt và có giá trị khảo cổ, du khách có thể hình dung ra được diện mạo của Kinh đô Hoa Lư thế kỷ X, được gọi là kinh đô đá: lấy núi là thành, sông suối là đường đi;
- Camping và picnic: Tạo ra các khu vực camping và picnic để du khách có thể tận hưởng không khí trong lành và yên bình của vùng đất khảo cổ. Đây là cơ hội tuyệt vời để tận hưởng cảnh quan đẹp, thư giãn và thưởng thức các món ăn ngon của địa phương;
- Các Chương trình giáo dục và hướng dẫn được tổ chức để giúp du khách hiểu rõ hơn về di sản khảo cổ và giá trị lịch sử, văn hóa của vùng đất Hoa Lư. Các chuyên gia khảo cổ có thể cung cấp thông tin và giải thích chi tiết về các di tích, giúp du khách có trải nghiệm thú vị và sâu sắc về Quần thể danh thắng Tràng An.
Hướng nghiên cứu Khảo cổ học Cảnh quan kết hợp khai thác du lịch  trên đây có thể là một nét đặc sắc nổi bật của du lịch tại Quần thể dảnh thắng Tràng An mà không di sản nào ở Việt Nam có được - Một di sản luôn gắn liền với các hoạt động nghiên cứu khoa học chuyên sâu và khai thác được thế mạnh này để phát triển du lịch. Hướng đi này hứa hẹn đem lại nhiều giá trị phát triển bền vững cho du lịch ở Di sản Tràng An./.