Ngà voi trên tàu đắm - kho báu để hiểu về voi và giao thương thế kỷ 16

Năm 1533, một tàu buôn của Bồ Đào Nha chở bốn mươi tấn các đồng xu vàng, bạc cùng hàng hóa quý giá khác đã mất tích trên đường đến Ấn Độ. Năm 2008, con tàu này với tên gọi Bom Jesus, được tìm thấy ở Namibia, là  tàu đắm cổ nhất được biết đến ở miền nam châu Phi. Giờ đây, sự hợp tác quốc tế giữa  các nhà nghiên cứu từ Namibia, Nam Phi, Vương quốc Anh và Hoa Kỳ báo cáo trên tạp chí Current Biology (Sinh học Gần đây) vào ngày 17 tháng 12 đã phát hiện ra hàng hóa của con tàu bao gồm hơn 100  ngà voi, với sự phân tích ADN cổ và đồng vị  đã hé lộ nhiều đàn voi riêng rẽ đã từng lang thang ở Tây Phi.

                              

                                                  Ảnh: Voi rừng châu Phi ( chụp bởi: Nicholas Georgiadis)

Theo các nhà khoa học,  nghiên cứu này là nghiên cứu đầu tiên kết hợp các phương pháp liên ngành: gen cổ, đồng vị, khảo cổ học và lịch sử để xác định nguồn gốc, lịch sử sinh thái và di truyền của hàng hóa bị đắm. Điều này đáng chú ý một phần vì ngà voi là động lực trung tâm của hệ thống thương mại xuyên lục địa kết nối châu Âu, châu Phi và châu Á thông qua các tuyến đường hàng hải. Phát hiện này cũng có ý nghĩa đối với việc tìm hiểu loài voi châu Phi trong quá khứ và hiện tại.
Trong nghiên cứu mới, nhóm nghiên cứu, bao gồm Alfred L. Roca và Alida de Flamingh, Đại học Illinois tại Urbana-Champaign, cùng với Ashley Coutu và Shadreck Chirikure, liên kết với Đại học Oxford và Đại học Cape Town, muốn xác định chính xác nguồn ngà voi được lưu hành rộng rãi trong hệ thống thương mại Ấn Độ Dương và Đại Tây Dương trong thời kỳ đầu giao thương và toàn cầu hóa.
De Flamingh giải thích: “Những con voi sống trong các nhóm gia đình do phụ nữ làm chủ, và chúng có xu hướng ở  cùng một khu vực địa lý trong suốt cuộc đời của chúng. "Chúng tôi xác định những chiếc ngà này đến từ đâu bằng cách kiểm tra một ADN đánh dấu chỉ được truyền từ mẹ sang con và so sánh trình tự của những con voi châu Phi theo khu vực địa lý. Bằng cách so sánh ADN ngà voi trên tàu đắm với ADN  của những con voi có nguồn gốc trên khắp Châu Phi, chúng tôi có thể xác định chính xác khu vực địa lý và loài voi có đặc điểm ADN phù hợp với ngà voi trên tàu đắm
Coutu cho biết thêm: “Để phát hiện đầy đủ nguồn gốc của những chiếc ngà voi này, chúng tôi cần nhiều bằng chứng. "Do đó, chúng tôi đã sử dụng kết hợp các phương pháp và chuyên môn để khám phá nguồn gốc của những ngà voi này thông qua dữ liệu di truyền và đồng vị thu thập được từ việc lấy mẫu ngà. Kết luận của chúng tôi chỉ có thể thực hiện được khi tất cả các mảnh ghép liên ngành khớp với nhau."
Các phân tích của nhóm nghiên cứu, bao gồm ADN từ 44 chiếc ngà có sẵn và phân tích đồng vị của 97  ngà, cho thấy rằng chiếc ngà này đến từ voi rừng châu Phi. ADN ty thể của chúng, được di truyền từ voi mẹ sang voi con, được di truyền cho 17 đàn hoặc nhiều hơn từ Tây Phi  chứ không phải Trung Phi. Chirikure cho biết đó là  điều ngạc nhiên vì người Bồ Đào Nha đã thiết lập giao thương với Vương quốc Kongo và các cộng đồng dọc sông Congo trước thế kỷ 16. "Kỳ vọng là những con voi sẽ đến từ các khu vực khác nhau, đặc biệt là Tây và Trung Phi."
Bốn trong số các dạng đơn bội của ty thể mà họ phát hiện ra vẫn được tìm thấy ngày nay ở voi hiện đại.  Các dạng khác có thể đã bị mất do bị săn bắt ngà voi hoặc môi trường sống bị phá hủy sau đó. Các nhà nghiên cứu báo cáo rằng các phân tích đồng vị cũng cho thấy những con voi sống trong môi trường sống hỗn giao, không sâu trong rừng nhiệt đới.
Có một số người nghĩ: voi rừng châu Phi đã di chuyển ra môi trường sống ở xavan vào đầu thế kỷ 20, sau khi hầu hết voi xavan bị loại bỏ ở Tây Phi ", Roca lưu ý: voi xavan đại diện cho một loài voi khác biệt." Nghiên cứu của chúng tôi cho thấy rằng điều này không đúng như vậy, bởi vì voi rừng châu Phi đã sống trong môi trường xavan vào đầu thế kỷ 16, rất lâu trước khi voi xavan bị tàn sát do buôn bán ngà voi .
Ngoài những hiểu biết sâu sắc trên, De Flamingh nói rằng những dữ liệu mới này hiện có thể hỗ trợ việc truy tìm nguồn gốc của ngà voi bất hợp pháp bị tịch thu. Và những phát hiện mới chỉ là phần nổi của tảng băng chìm về những gì có thể học được từ các nghiên cứu về ngà voi và những người săn bắt chúng.
Coutu  cho biết:"Có tiềm năng lớn để phân tích ngà voi lịch sử từ những con tàu đắm khác, cũng như từ bối cảnh khảo cổ học và các bộ sưu tập bảo tàng để hiểu lịch sử đời sống của quần thể voi, kỹ năng và cách sống của những người thợ săn và buôn bán ngà voi, cũng như nhiều  chuyến hành trình của ngà voi châu Phi trên khắp thế giới. "Sự tiết lộ về các kết nối trên nói lên những lịch sử toàn cầu quan trọng."
 
Nguồn tham khảo: https://www.eurekalert.org/pub_releases/2020-12/cp-si120920.php
Người dịch:Minh Trần