Tài liệu thư tịch quan phương, nói về ngôi chùa này sớm nhất, là sách "Đại Nam nhất thống chí" của Quốc sử quán triều Nguyễn. Theo bộ sách viết vào giữa thế kỷ XIX này thì ít nhất là đến khi ấy, chùa Chiền Viện vẫn còn là một kiến trúc Phật giáo lớn ở miền núi Tây Bắc, với số tượng Phật được thờ trong chùa là: 1 pho tượng lớn, 8 pho vừa, 56 pho nhỏ đều bằng đồng, 2 pho bằng thiếc, 1 pho nhỏ bằng ngà…(1)
Trước đấy - theo nhà Thái học Cầm Trọng - có thể chùa đã được tạo lập từ thế kỷ XIII, do đồng bào Thái Mộc Châu xây dựng, với nghĩa Thái của địa danh nơi xây chùa - "bản Vặt" - chính là âm chệch của "Phật" và tên hội chùa lễ Phật vào tháng 5 âm lịch ở đây là "Chách Vặt, Chách Và".(2)
Nhưng di tích chùa Chiền Viện đó bị đổ nát từ năm 1947, còn đến ngày nay, lại chỉ là một nền chùa khoảng 100m2, mấy trụ cột và mảng tường xây bằng đá với những vòm cửa đã xuống cấp, đổ nát và 2 bệ thờ. Đặc biệt là còn một tấm bia đá (99cm x 64cm x 15cm), một nửa khắc chữ Thái (mà theo giáo sư dân tộc học Hoàng Lương thì đây là chữ "Thái trắng" ở vùng này) và một nửa khắc chữ Hán. Nội dung văn bia, cả hai ngữ đều thống nhất nói về việc xây dựng "vắt ni" (chùa này - tiếng Thái), với những người đóng góp tính bằng "công" và "hào" (tiếng Thái), trong đó có một số chức sắc (tên là "Tạo Tiêng", "Chiêu Tổn" -  tiếng Thái). Phần Hán ngữ của bia (theo nhà nghiên cứu Nguyễn Duy Chiếm) nói rõ: đây vốn là ngôi chùa cổ thờ Phật, đã bị huỷ hoại. Ngày 10 tháng 3 năm Duy Tân thứ XI (Mậu Thân, 1908) khởi công xây dựng lại, và đến ngày lành, tháng giêng năm Kỷ Dậu, 1909 thì hoàn thành. Ông Xa Văn Kỳ, tri châu, cùng nhân dân trong vùng Mộc Châu, hưng công xây dựng. Đóng góp vào việc xây dựng là rất nhiều người địa phương và cả từ phương xa, trong đó có "Đà Bắc tri châu Đinh Công Nội", "Đà Bắc tri châu Xa Văn Nghĩa", "Mai Châu tri châu Hà Công Chính"…
Trong số những di vật của chùa tản mát, thất tán ở nhiều nơi, đặc biệt  đã thu thập lại được nhiều tượng Phật (hiện trữ ở phòng Văn hoá huyện Mộc Châu và bảo tàng tỉnh Sơn La), trong đó - theo PGS.TS. Nguyễn Lệ Thi - có một số pho là tượng Phật của Lào, thuộc phái Tiểu Thừa, niên đại khoảng thế kỷ XVI - XVII và XVIII. Một số pho có thể đã được chế tác ngay tại địa phương, nhưng mô phỏng tượng Phật Lào…
Lễ Hội chùa Chiền Viện (Vát Hồng) ngày xưa - theo các cố lão địa phương - rất được nhân dân sùng nộ. Một năm 2 lần "chính tiệc", vào tháng 3 -4, với "Lễ cúng xin nước - cầu mưa", và vào tháng 5 - 6, với "Lễ rửa tượng - tắm tượng".
Chùa Chiền Viện, một di tích quý hiếm, một kiến trúc Phật giáo lớn ở miền núi Tây bắc đã bị đổ nát trên 60 năm rồi, tâm tư nguyện vọng của bà con trong vùng rất mong được phục dựng lại ngôi chùa này. Mong các cấp chính quyền, Hội Phật giáo Trung ương và địa phương quan tâm đến đời sống tâm linh của bà con.
-----------------------------------------------
(1) Ngô Đức Thọ (chủ biên) Di tích lịch sử văn hóa Việt Nam, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội, 1990, Trang 150.
(2) Cầm Trọng: “Người Thái ở Tây bắc ở Việt Nam”, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội, 1978, Trang 43

Nguồn: Chùa Việt Nam. Hà Văn Tấn – Nguyễn Văn Kự – Phạm Ngọc Long.  Biên tập: Lê Văn Lan – Nguyễn Duy Chiếm. Nxb Khoa học Xã hội, in lần thứ tư. 2010 có chỉnh lý bổ sung, tr.294. Ảnh bài: Nguyễn Văn Kự - Nguyễn Mai Lâm

• 05/04/2011 10:52 - Phát hiện ngôi mộ cổ có niên đại 1.900 năm tại Ciputra
• 21/03/2011 11:13 - Phát hiện nhiều di vật cổ tại Thái Nguyên
• 15/03/2011 10:47 - Thuyền độc mộc 700 tuổi trên sông Hương
• 07/03/2011 11:11 - Phát hiện nhiều hiện vật nghìn năm tuổi dưới lòng hồ
• 10/02/2011 10:47 - Phát hiện “trường thành” của Việt Nam

• 14/01/2011 09:48 - Thư chúc mừng hội thảo Khảo cổ học cộng đồng của Nguyên Chủ tịch Nước Trần Đức Lương
• 10/01/2011 10:47 - Hà Tĩnh phát hiện xương hoá thạch khủng long?
• 31/12/2010 11:12 - Quảng Ngãi: Phát hiện bộ sinh thực khí Chămpa cổ
• 31/12/2010 11:08 - Khu di tích lò-mộ bằng đất nung đầu tiên ở Việt Nam
• 27/12/2010 09:51 - Khảo cổ học cộng đồng: Xu hướng mới bảo tồn di sản