Văn hóa Xóm Cồn được phát hiện và nghiên cứu muộn hơn nhóm di tích Long Thạnh và Bình Châu, nhưng lại được xác lập thành văn hóa khảo cổ riêng biệt. Xung quanh nền văn hóa này đã có nhiều ý kiến thảo luận và một số ý kiến cho rằng văn hóa Xóm Cồn không thuộc hệ thống văn hóa Sa Huỳnh, nhưng chắc chắn có nhiều đóng góp vào sự hình thành văn hóa Sa Huỳnh (Vũ Quốc Hiền 1996). Sau khi nghiên cứu các di tích, di vật của văn hóa Xóm Cồn, chúng tôi cho rằng nhiều yếu tố văn hóa của nền văn hóa này đã đóng góp trực tiếp vào sự hình thành và phát triển của văn hóa Sa Huỳnh, đặc biệt là loại hình Sa Huỳnh ở khu vực đảo ven bờ Nam Trung bộ. Như vậy có thể coi văn hóa Xóm Cồn là một văn hóa Tiền Sa Huỳnh, mà sự hình thành của nó có quan hệ chặt chẽ với vùng hội nhập Dak Lấp - Cầu Sắt.

Cho đến nay đã phát hiện được 8 địa điểm thuộc văn hóa Xóm Cồn. Các di tích này phân bố ở đồng bằng ven biển và đảo ven bờ hai tỉnh Phú Yên và Khánh Hòa. Đây là những đồng bằng nhỏ hẹp, không tách biệt với vùng núi về mặt nguồn gốc phát sinh. Cư dân văn hóa Xóm Cồn đã tụ cư ở những cồn cát trên dải đồng bằng ven biển ấy, hoặc ở trên những hòn đảo không xa bờ.

Kết quả khai quật các di tích văn hóa Xóm Cồn cho thấy tích tụ văn hóa dày từ 80cm -110cm, bên trong có chứa vỏ các loài nhuyễn thể, xen lẫn cát phù sa và các di cốt động vật. Điều đáng lưu ý là trong tích tụ tầng văn hóa không thấy nhiều vỏ điệp, mà phổ biến nhiều loại ốc như ốc Mặt trăng (Tuybo sp), ốc Tai tượng (Tridacna sp) và một số loài sò ốc khác. Tích tụ văn hóa này là một đặc trưng văn hóa riêng biệt so với các văn hóa Tiền Sa Huỳnh khác, nhưng lại là yếu tố văn hóa dễ nhận biết trong loại hình Sa Huỳnh khu vực đảo ven bờ Nam Trung Bộ.

Đặc trưng văn hóa nổi trội nhất của văn hóa Xóm Cồn là những hiện vật xương và vỏ nhuyễn thể. Theo thống kê của những người khai quật, trong 8 địa điểm của văn hóa này đã phát hiện được 84 công cụ lao động với một vài mũi dùi, mũi lao làm bằng xương hoặc sừng, còn tuyệt đại đa số làm bằng vỏ nhuyễn thể bao gồm các loại hình như công cụ ghè đẽo, công cụ nạo và hòn ghè. Bên cạnh đó còn có 18 mảnh vòng trang sức bằng vỏ ốc Tai tượng và một số lõi vòng bằng vỏ ốc. Những hiện vật này phát hiện thấy từ giai đoạn sớm đến giai đoạn muộn trong văn hóa Xóm Cồn. Và, điều đặc biệt là các hiện vật này cũng thấy xuất hiện trong địa tầng của các di tích văn hóa Sa Huỳnh ở khu vực đảo ven bờ như di tích Xóm Ốc, Suối Chình trên đảo Lý Sơn và di tích Hòa Diêm ở gần vịnh Cam Ranh - Khánh Hòa. Ngoài ra còn thấy xuất hiện ở khu vực Đông Á và Đông Nam Á như ở cực Nam Nhật Bản, Đông Đài Loan, Bắc Philippines, Nam Thái Lan.

Bên cạnh những hiện vật bằng vỏ nhuyễn thể, trong văn hóa Xóm Cồn còn có các di vật bằng đá, với đặc trưng nổi bật là sự độc tôn loại rìu, bôn, đục không có vai, phổ biến loại rìu bôn hình thang đốc thuôn nhỏ, mặt cắt ngang hình chữ nhật hoặc thấu kính. Nét đặc trưng này mang nhiều dấu ấn của công cụ đá nhóm di tích Dak Lấp - Cầu Sắt ở khu vực Nam Tây Nguyên - Đông Nam Bộ.

Đồ gốm trong văn hóa Xóm Cồn phổ biến loại hình nồi đáy tròn miệng loe, được tạo bởi kỹ thuật nặn tay kết hợp bàn đập - hòn kê. Trang trí trên đồ gốm chủ yếu là văn chải, khắc vạch, in chấm, tô màu. Loại văn in chấm kiểu dích dắc cũng là nét đặc trưng của hoa văn gốm trong văn hóa Xóm Cồn. Loại hoa văn này cũng xuất hiện trong một số loại hình gốm ở di chỉ Lộc Giang (Long An), di chỉ Lung Leng (Tây Nguyên) và ở di chỉ Sam-rông-sen (Căm-pu-chia). Một loại hoa văn gốm nữa là văn vẽ màu trên nền áo đỏ hoặc da cam với những đường xoắn ốc, gần tương tự hoa văn gốm Ban Chiang. Điều ghi nhận nữa là ngoài các kiểu dạng nồi gốm, trong văn hóa Xóm Cồn còn có một số loại hình bát và đĩa mâm bồng có tô màu đỏ. Những loại hình đồ gốm này có nhiều nét gần gũi với đồ gốm Sa Huỳnh giai đoạn sớm.

Sự đóng góp của cư dân văn hóa Xóm Cồn vào quá trình hình thành văn hóa Sa Huỳnh ở khu vực đảo ven bờ là phương thức sống khai thác biển, sử dụng vỏ nhuyễn thể làm công cụ lao động và đồ trang sức. Những chứng cứ này có thể tìm thấy trong tầng văn hóa của các di tích văn hóa Sa Huỳnh Xóm Ốc, Suối Chình trên đảo Lý Sơn, hay ở di tích Hòa Diêm (Khánh Hòa), đã tạo nên nét độc đáo, đa dạng cho văn hóa Sa Huỳnh. Đồng thời, trong lớp sớm nhất của tầng văn hóa di chỉ Xóm Ốc, bên cạnh những hiện vật đặc trưng Long Thạnh đã tồn tại công cụ nạo bằng vảy ốc Mặt Trăng, công cụ ghè đẽo bằng vỏ ốc Tai Tượng và đồ gốm trang trí văn dích dắc đặc trưng của văn hóa Xóm Cồn.

Như vậy, văn hóa Xóm Cồn không phải là đóng góp gián tiếp, mà là một trong những nguồn đóng góp trực tiếp vào sự hình thành và phát triển của văn hóa Sa Huỳnh ở miền Trung Việt Nam.

(Tác giả: Phạm Thị Ninh)

(Nguồn: Những phát hiện mới về khảo cổ học năm 2013)

Từ trước đến nay, những người làm công tác khảo cổ học từ Trung ương cho đến các địa phương, thường sau những đợt khai quật khảo cổ học, tất cả các hiện vật chỉ được rửa sạch sẽ, thống kê, phân loại và làm hồ sơ khoa học, rồi sau đó lại bàn giao cho các địa phương. Cán bộ bảo tàng ở các địa phương sau đó cũng sẽ chọn lựa những hiện vật đẹp, có giá trị để trên phòng trưng bày, còn đa phần để cất giữ trong các kho. Nhưng tất cả mọi người đều thừa hiểu rằng: những hiện vật đó chưa hề được bảo quản theo đúng nghĩa: Bảo quản khoa học thật sự đối với hiện vật khảo cổ học.

Là người làm công tác khảo cổ học tới 40 năm tròn, tôi cũng đã có dịp đi công tác gần như khắp đất nước và cũng có nhiều dịp trở lại với các bảo tàng mà những người làm công tác khảo cổ như chúng tôi đã từng bàn giao lại cho địa phương có khi đến vài ba xe ôtô hiện vật khảo cổ học sau những lần khai quật. Nhưng thật đau lòng và cảm thấy xót xa là số hiện vật khảo cổ học mà mình đã từng nâng niu, trân trọng sau khi đã được bàn giao cho bảo tàng địa phương vì nhiều lý do nay đã hư hỏng xuống cấp, thậm chí mất mát hoặc xếp đống trong các kho tạm. Những hiện vật khảo cổ này đã trở thành mối lo cho một số bảo tàng như chứa rác trong nhà, vô tác dụng đối với các nhà nghiên cứu. Chính bản thân chúng tôi đã từng phải đi làm cái việc cực chẳng đã là thanh lý giúp một số bảo tàng (như Bảo tàng Nam Định chẳng hạn) cả một kho hiện vật (trong cái gọi là kho tạm) vô chủ, sau khi chỉ làm được mỗi một việc là thống kê, phân loại.

Vậy thì chúng ta đào lên nhiều để làm gì, trong khi chúng ta chưa có đủ điều kiện để bảo quản, giữ gìn nó (trừ việc khai quật giải phóng mặt bằng phục vụ cho quốc kế dân sinh). Trở lại chủ đề chính của báo cáo: Đã đến lúc chúng ta phải  có ý thức và có cách bảo quản, giữ gìn những hiện vật khảo cổ học sau khai quật.

Sau ngày được Viện khảo cổ học cho nghỉ hưu theo chế độ, cũng vì còn máu mê với nghề nghiệp, tôi đã được Công Ty TNHH Bảo quản và Bảo tồn Di sản mời với tư cách là chuyên gia khảo cổ học, được tham gia bảo quản hiện vật cho Bảo tàng Hà Nội, phục vụ cho Đại Lễ kỷ niệm 1000 năm Thăng Long - Hà Nội ; được bảo quản gần như toàn bộ mấy vạn hiện vật đủ các loại hình cho Bảo tàng Thanh Hóa và nhiều hiện vật khác nữa cho các Bảo tàng Hưng Yên, Yên Bái, Tuyên Quang .... Tôi mới thấy việc tìm kiếm hiện vật khảo cổ học đã khó, nhưng việc bảo quản, giữ gìn cho hiện vật khảo cổ được lâu dài còn thật khó và tốn kém tiền của hơn nhiều.

Cũng vì khuôn khổ chỉ trong một bài viết nhỏ, chúng tôi không thể đi vào diễn giải thật chi tiết, khoa học cho tất cả các loại hình di tích và di vật khảo cổ học với các phương pháp bảo quản chúng mà khắp trên thế giới đã và đang áp dụng, ở đây chúng tôi chỉ rút ra một vài tiêu chí, cách xử lí tối thiểu mà tất cả chúng ta, những người làm công tác khảo cổ học, những cán bộ bảo tàng, ai cũng có thể làm được, miễn là chúng ta có tâm huyết và thực hiện đúng qui trình. Các công đoạn thực hiện bảo quản được tóm tắt như sau:

Thứ nhất: Vệ sinh hiện vật:

Tuyệt đối chúng ta không được rửa các hiện vật bằng nước lã (nước máy, nước sông, suối, hồ, ao...). Thông thường chúng ta tìm được hiện vật, kể cả trong các cuộc khai quật khảo cổ học, chúng ta đều mang đi rửa cho sạch sẽ...nhưng làm như vậy vô hình chung chúng ta đã làm hỏng thêm hiện vật. Kinh nghiệm cho hay, hiện vật được lấy lên từ lòng đất chỉ nên cạy sạch sẽ bùn đất bằng những dụng cụ chuyên dùng (như dụng cụ dùng trong ngành y tế..) Sau khi hiện vật được làm sạch đất cát, bụi bẩn, phải được vệ sinh bằng hợp chất: Nước cất + Ethanol loại tinh khiết, tỷ lệ 1/1

Dùng loại bông y tế, nhúng vào hợp chất này, chùi rửa cho hiện vật thật sạch sẽ.

Nếu là hiện vật kim loại bị han gỉ do ô-xít hóa, sau khi làm vệ sinh sạch phải có công đoạn tẩy gỉ. Đây là một công việc phức tạp, phải thực hiện qua nhiều công đoạn mà chúng tôi không thể giải trình ở đây.

Thứ hai: Hiện vật phải được biến tính:

Đây là một công việc bắt buộc phải làm, đặc biệt là những hiện vật bằng kim loại và cả đồ gốm, sứ. Biến tính hiểu đúng nghĩa là làm cho cốt hiện vật cứng lên. Hợp chất biến tính gồm: Bezotriazol + Ethanol loại tinh khiết, tỷ lệ 0,4%.

Có thể ngâm hiện vật trong bể chứa hợp chất tối thiểu 12h, tối đa 24h tùy thuộc vào tình trạng cốt hiện vật. Cũng có thể quét hợp chất lên hiện vật nhiều lần.

Hiện vật sau khi được biến tính, phải được làm sạch lớp hóa chất dư thừa bám trên bề mặt hiện vật bằng dung dịch nước cất + Ethanol tinh khiết, tỷ lệ 1/1 như khi làm vệ sinh hiện vật ở bước thứ 1. Sau đó hiện vật phải được sấy khô ở nhiệt độ 50oC - 60oC, đạt đến độ ẩm bằng 65%.

Thứ ba: Công đoạn phủ màng bảo vệ:

Muốn giữ được hiện vật lâu dài, ít chịu tác động của thời gian, hiện vật phải được phủ kín bằng một lớp màng bảo vệ. Hợp chất phủ gồm: Paruloi B72 + Aceton tinh khiết tỷ lệ 4%

Dung dịch này được quét hoặc phun dạng sương bằng bình nén khí lên toàn bộ các bề mặt hiện vật để tạo nên một lớp màng bảo vệ. Có thể hiện vật được phủ lên nhiều lớp màng mỏng, nhưng phải đảm bảo có độ bóng hợp lý. Sau đó cũng sấy khô hiện vật ở nhiệt độ 40oC - 50oC.

* Lưu ý:

1. Tùy theo từng loại hình hiện vật, chất liệu hiện vật, thực trạng hiện vật...chúng ta sẽ có những cách xử lý khác nhau chút ít.
2. Hiện vật mặc dù đã được bảo quản nhưng cũng được để ở những nơi có điều kiện thích hợp, đảm bảo tính khoa học cả về nhiệt độ, ánh sáng...
3. Bảo quản nhưng không phải là vĩnh viễn. hiện vật vẫn cần phải bảo dưỡng định kỳ.

Chúng ta là người làm công tác khoa học xã hội, mới nghe qua về các công thức hóa chất của khoa học tự nhiên, tưởng là một việc làm quá xa vời và khó thực hiện. Nhưng trên thực tế đã và đang làm cho một số bảo tàng chúng tôi thấy công việc cũng không có gì là quá khó khăn, miễn là chúng ta có tâm huyết và cũng phải có kinh phí.

Thực tế ở những bảo tàng đã thực hiện công tác bảo quản, kể cả để ở trên các phòng trưng bày, trong các kho hay kể cả để ngoài trời, hiện vật đều được đảm bảo lâu dài, bền, đẹp, xứng đáng là những cổ vật - báu vật của quốc gia, đồ quí hiếm của cha ông, tổ tiên ta để lại.

Là những người làm công tác khảo cổ, công tác bảo tàng...chúng ta sẽ có tội với tiền nhân, với đất nước, khi chúng ta đào bới, sưu tầm hiện vật về mà không giữ gìn bảo quản, để hiện vật hư hỏng xuống cấp, mất hẳn giá trị vốn có của hiện vật. Nếu chúng ta không làm được những việc trên, thà ``gửi`` lại chúng trong lòng đất giữ gìn bảo quản hộ còn được lâu dài, để sau này thế hệ con cháu chúng ta có điều kiện hãy đào bới lên.

Trung Quốc chưa tìm được mộ Tào Tháo, mộ Thành Cát Tư Hãn, nhưng đã tìm ra chính xác lăng mộ Tần Thủy Hoàng...Nhưng trình độ khoa học của Trung Quốc hiện tại vẫn chưa dám khai quật mộ Tần Thủy Hoàng mà chỉ dám động đến những khu ngoại vi, làm xuất lộ những tượng đất nung, xe cộ... phục vụ khách tham quan.

Giới khảo cổ học Việt Nam chúng ta cũng đã tìm ra chính xác vị trí ngôi mộ Lê Lợi nhưng cố Thủ tướng Phạm Văn Đồng hồi đó không cho phép khai quật vì theo cố Thủ tướng: lòng đất sẽ lưu giữ ngôi mộ được lâu dài, thậm chí là vĩnh viễn, hơn là chúng ta khai quật lên mà không có cách bảo quản, giữ gìn cho muôn đời con cháu. Bài học xương máu và nhãn tiền là trước đây chúng ta đã khai quật ngôi mộ vua Lê Dụ Tôn từ Thọ Xuân Thanh Hóa, để rồi gây rắc rối cho các đời giám đốc Viện bảo tàng Lịch Sử Việt Nam trông nom hương khói, giữ gìn. Sau nhiều năm, dòng họ Lê Thanh Hóa đòi rước Cụ về nhưng trong tình trạng từ một xác ướp nguyên lành, cả râu tóc, áo quần như người đang nằm ngủ, giờ trở lại quê hương chỉ còn là một đống xương khô. Thật là cám cảnh và đau lòng cho các nhà khảo cổ học nước nhà!

(Tác giả: Phạm Như Hồ)

Thành tựu nghiên cứu khảo cổ học về văn hoá Sa Huỳnh vùng nam Trung bộ Việt Nam trong những thập kỷ gần đây đã phát triển vượt bậc. Từ những phát hiện gần 20 di tích mộ chum với gần nghìn chum táng của các học giả nước ngoài trước năm 1975, thì nay con số thống kê các di tích văn hoá Sa Huỳnh và Tiền Sa Huỳnh đã lên tới gần 100 di tích, thể hiện một quá trình phát sinh và phát triển liên tục của một nền văn hoá khảo cổ ngay trên mảnh đất miền Trung đầy nắng và gió này.

Xuất phát từ góc độ nghiên cứu các loại hình mộ táng trong văn hoá Sa Huỳnh thời đại Sắt sớm, chúng tôi nhận thấy có nhiều yếu tố bộc lộ các mối quan hệ xã hội, thân phận và địa vị xã hội của từng cá thể trong một di tích hay một cụm di tích. Theo nghiên cứu của chúng tôi, trong văn hoá Sa Huỳnh đã tồn tại ba loại hình mộ táng: Mộ chum, mộ nồi chôn úp nhau và mộ đất. Trong ba loại hình mộ táng này thì loại hình mộ nồi chôn úp nhau được sử dụng chôn cải táng di cốt trẻ em. Những bằng chứng này có thể tìm thấy trong 8 cụm mộ nồi ở di tích Suối Chình, mộ nồi số 5 ở di tích Xóm ốc trên đảo Lý Sơn, hoặc trong cụm mộ nồi số 1, số 7, số 20, số 30 ở di tích Động Cườm và ở di tích Cồn Ràng, Gò Mả Vôi, Giồng Cá Vồ, Giồng Lớn... Loại hình mộ chum và mộ đất thường được sử dụng hung táng (chôn nguyên xác lần đầu tiên). Phương thức hung táng trong chum rõ nét nhất là trong di tích Giồng Cá Vồ và trên đảo Lý Sơn, trong mộ đất song táng của di tích Xóm ốc. Một điều có thể nhận xét ngay là các di tích mộ chum Sa Huỳnh chỉ tồn trong khu vực đất liền và vắng bóng ở khu vực đảo ven bờ ở nam Trung bộ và Nam bộ Việt Nam. Điều này có thể lý giải bằng sự khan hiếm nguồn nguyên liệu tạo chum gốm, mặt khác cũng bộc lộ rõ bản lĩnh trong thế ứng xử của người cổ Sa Huỳnh với điều kiện tự nhiên và xã hội trong từng khu vực. Chúng ta có thể nhận thức được xã hội Sa Huỳnh thời cổ đại có tổ chức chặt chẽ. Bằng chứng là các di tích mộ chum, mộ nồi trong những di tích văn hoá Sa Huỳnh thường được chôn thành từng hàng ba hoặc năm chiếc theo một hướng nhất định, không bao giờ cắt phá nhau. Xu hướng chôn cất theo từng cụm có tổ chức, cùng với sự chăm sóc cẩn thận mộ táng như đốt than sưởi mộ, đặt hòn đá hay vỏ nhuyễn thể đánh dấu mộ, đã khiến một số học giả nước ngoài như M.Colani, O.Janse cho rằng chủ nhân của những mộ chum này là những cư dân có trình độ văn minh cao hơn từ ngoài biển vào. Những cụm mộ chum đó là biểu tượng của những con thuyền do họ sáng tạo ra.

Tổ chức xã hội Sa Huỳnh còn bộc lộ rõ qua các đồ tuỳ táng trong mộ. Các đồ tuỳ táng có thể là đồ gốm như nồi, bình con tiện, bát mâm bồng với những đồ án hoa văn khắc vạch kết hợp với tô màu độc đáo, bên cạnh đó còn có những đồ trang sức như khuyên tai hai đầu thú, khuyên tai ba mấu bằng đá ngọc, bằng thuỷ tinh, hay những hạt chuỗi bằng mã não, thuỷ tinh màu. Những đồ sắt như rìu, cuốc, thuổng, dao mang đặc trưng văn hoá Sa Huỳnh, những đồ đồng mang đặc trưng văn hoá Đông Sơn. Đến giai đoạn muộn đã xuất hiện đồ tuỳ táng bằng đồng thời Hán như gương, chậu, bình và đồ trang sức bằng vàng, mã não, thuỷ tinh có nguồn gốc từ Ấn Độ. Những vật phẩm chôn theo đó đã thể hiện địa vị xã hội của chủ nhân mộ táng, hoặc các mối quan tâm sâu sắc trong một tổ chức xã hội. Đồng thời, sự phân bố số lượng đồ tuỳ táng ít/nhiều cũng như các loại hình vật phẩm chôn theo quý giá hay bình dân đã thể hiện rõ sự phân hoá giàu/nghèo trong tầng lớp xã hội. Chúng tôi lấy ví dụ trong di tích mộ chum Động Cườm khai quật năm 2003. Chỉ tính riêng hố khai quật 112m2, chúng tôi đã phát hiện 36 cụm mộ chum và mộ nồi chôn úp nhau (32 mộ chum và 4 cụm mộ nồi). Điều đặc biệt là cả 4 cụm mộ nồi đều có đồ tuỳ táng, thậm chí có rất nhiều vật phẩm chôn theo như trong mộ nồi số 20 có 2 khuyên tai ba mấu bằng đá nephrite, nồi gốm nhỏ, dao sắt và hơn 600 hạt cườm bằng thuỷ tinh màu. Cụm mộ nồi số 30 lại được đặt ken sát giữa mộ chum 28 và mộ chum 29, dường như giữa họ có mối quan hệ huyết thống nào đó. Trong số 32 mộ chum ở hố khai quật của di tích Động Cườm, chỉ có già nửa số mộ chum có đồ tuỳ táng, số còn lại không có hiện vật nào, đã nói lên xã hội Sa Huỳnh đã có sự phân chia tầng lớp.

 Hiện tượng đồ tuỳ táng chôn phong phú trong các cụm mộ nồi, cùng với sự sắp đặt cẩn thận những vật phẩm đó cũng tồn tại trong các di tích Sa Huỳnh trên đảo Lý Sơn. Điều đó biểu hiện mối quan tâm sâu sắc đã đi vào tiềm thức của người cổ Sa Huỳnh đối với trẻ nhỏ khi rời xa thế giới hiện tại để đi đến một thế giới mới.

Chủ nhân mộ đất chôn song táng tại di tích Xóm Ốc, được xác định là cư dân cổ của văn hoá Sa Huỳnh trên đảo Lý Sơn. Cách thức chôn cất và sự bài trí các đồ tuỳ táng của ngôi mộ này đã thể hiện địa vị quan trọng của họ. Xung quanh hai di cốt đều có những nồi, bình, đĩa mâm bồng bằng gốm, nhưng khi quan sát kỹ thì thấy địa vị quan trọng hơn tập trung vào di cốt nữ. Trên khuỷu tay bà ta có đặt một mũi tên bằng đồng, cổ tay và ngón tay có đeo vòng, nhẫn bằng vỏ ốc. Phải chăng bà ta có một vị trí quan trọng như là một thủ lĩnh của bộ lạc?

Xã hội Sa Huỳnh ngày càng phát triển trên nền tảng kinh tế ngày càng vững chắc. Các nghề chế tác đồ gốm, đồ trang sức, đồ sắt phát triển vượt bậc và tách ra khỏi sản xuất nông nghiệp, khiến cho tổ chức xã hội Sa Huỳnh ngày càng chặt chẽ, các nhóm cư dân đã có cuộc sống ổn định lâu dài và liên kết gắn bó với nhau, tạo nên các loại hình Sa Huỳnh Bắc, Sa Huỳnh Nam và Sa Huỳnh đảo ven bờ trong một nền văn hoá Sa Huỳnh thống nhất. Cư dân văn hoá Sa Huỳnh đã có đủ khả năng mở rộng các mối giao lưu trao đổi với các nền văn hoá khác: với văn hoá Đông Sơn, với văn hoá Hán, văn hoá Ấn Độ và các văn hoá đồng đại ở khu vực Đông Nam Á.

Sự giao lưu trao đổi không chỉ dừng lại ở mức độ hàng đổi hàng, mà đã nâng tầm thành những tụ điểm buôn bán mang tính chất thương mại hoá. Những cảng thị sơ khai như Hội An, Cần Giờ, hay những bến neo đậu ở Cù Lao Chàm, Cù Lao Ré (đảo Lý Sơn) đã chứng minh cho điều đó. Tổ chức xã hội chặt chẽ là tiền đề cho sự phát triển, mà trong đó con người là hạt nhân quan trọng, giữ một vai trò chủ đạo mang tính quyết định sự thành công hay thất bại. Sự phân hoá giàu/nghèo trong xã hội Sa Huỳnh cũng chính là hệ quả tất yếu của sự phát triển của nền kinh tế, đồng nghĩa với sự đi lên của xã hội. Sự giàu có của một nhóm người trong xã hội đã hình thành rõ nét và tất nhiên, đi đôi với giàu có là quyền lực. Chúng tôi đã thống kê được 12 vật phẩm chôn trong một mộ chum của hố khai quật ở di tích Gò Quê (Quảng Ngãi). Những vật phẩm này là tấm che ngực, dao găm, kiếm, rìu đồng mang đặc trưng văn hoá Đông Sơn, nằm cùng với dao sắt mang đặc trưng văn hoá Sa Huỳnh, đã thể hiện rõ địa vị cao sang của chủ nhân mộ táng.

(Tác giả: Phạm Thị Ninh)

(Nguồn: Những phát hiện mới năm 2008)