Thành nhà Bầu (Tuyên Quang): tư liệu và nhận thức

Kết quả khảo sát và khai quật cho thấy thành được xây dựng dựa theo địa hình tự nhiên của hai quả đồi Bông Thượng và Bông Hạ. Việc xây dựng đã tận dụng triệt để yếu tố địa hình để kiến tạo một hệ thống phòng thủ khép kín và kiến cố.
Kết quả thám sát, khai quật cho thấy kết cấu chân tường thành không hoàn toàn đồng nhất: có vị trí chỉ kè phía bên ngoài, có vị trí kè cả bên trong và bên ngoài. Tại những vị trí có hai hàng đá, mép ngoài các hàng đá cách nhau từ 3,4-3,6m. Rất có thể tại những khu vực địa hình phức tạp, địa chất không ổn định hoặc có vị trí quân sự trọng yếu thành sẽ được kè cả hai mặt trong, ngoài. Ngược lại các vị trí khác chỉ được kè phần chân tường bên ngoài.
Đá kè chân tường thành được chế tác tương đối cẩn thận: Phần mặt trên và cạnh ngoài phẳng nhẵn. Đá được đặt ngay ngắn, đặc biệt là mép ngoài được căn chỉnh thẳng hàng. Điều này không chỉ phản ánh kỹ thuật xây dựng chính xác và quy chuẩn, nó còn có tác dụng lớn trong việc giữ ổn định kết cấu phần tường bên trên, tránh sụp đổ hoặc nứt vỡ.
Việc xây dựng không sử dụng chất kết dính. Phần tường thành đất được đầm chặt tạo độ kết dính tự nhiên, trong đất lẫn rất nhiều cuội, sỏi làm tăng độ vững chắc.
Ở những vị trí xuất lộ lớp lát nền, gạch dù sử dụng cả gạch lành và gạch vỡ nhưng luôn được xếp ngay ngắn. Hơn nữa, bên dưới lớp gạch lát, đất được trộn gạch vỡ đầm lèn rất chặt tạo mặt bằng. Điều đó làm cho lớp lát nền rất ổn định. Việc lát nền bằng gạch vồ, trùm cả lên phần đá kè là ấn số mà chúng tôi chưa giải thích được một cách thấu đáo. Phải chăng đây là vị trí các cửa thành hoặc cũng có thể đây là dấu tích đường đi trong thành. Bởi lẽ, phần chân tường thành thì chắc chắn không cần phải làm cầu kỳ đến như vậy.
Ở một số vị trí (hố 1 năm 2025 và hố 5 năm 2024) xuất hiện lớp ngói tương đối dày. Quá trình chỉnh lý, phân loại cho thấy có 2 loại ngói: ngói phẳng và ngói cong. Ngói phẳng hoàn toàn là ngói mũi nhọn, móc cài được tạo bởi kỹ thuật ấn vuốt bằng hai ngón tay. Cùng với số lượng lớn mảnh ngói, sự xuất hiện của gạch vuông lát nền và gạch trang trí hoa văn (dù chưa nhiều) cho thấy trong thành có thể tồn tại các kiến trúc lớn, mái lợp ngói đất nung, nền có thể được lát gạch vuông, thậm chí được trang trí bằng gạch có hoa văn.
Sự xuất hiện của số lượng lớn đạn đá và súng thần công với nhiều kích cỡ khác nhau tại di tích cho thấy chức năng quân sự tương đối rõ ràng của tòa thành này.
Các loại hình đồ dùng sinh hoạt phát hiện được gồm gốm sứ, sành, có niên đại trải dài từ thế kỷ XVI đến XVII, phản ánh quá trình cư trú lâu dài, ổn định và liên tục của lực lượng trấn giữ và có thể cả dân cư trong thành thành
Mặc dù kết quả nghiên cứu về thành nhà Bầu (Tuyên Quang) đã đạt được những thành tựu quan trọng nhất định, tuy nhiên vẫn còn một số vấn đề khoa học cần tiếp tục làm sáng tỏ, như: chưa phát hiện được dấu tích kiến trúc nhà ở; hệ thống giao thông nội và ngoại thành; chưa có bằng chứng chắc chắn về vị trí và cấu trúc các cửa thành, hào thành, thành ngoại; chưa xác định được nơi khai thác, chế tác vật liệu đá; chưa rõ về các khu sản xuất vật liệu xây dựng (gạch, ngói) và đồ dùng sinh hoạt; liệu có sự hiện diện của bến thuyền trong khu vực thành hay không. Đây là những câu hỏi gợi mở quan trọng cho các đợt nghiên cứu tiếp theo về thành nhà Bầu (Tuyên Quang).